|
Landið var mjög
strjálbýld á steinöld. Á fyrstu teinöldinni e.Kr. fór fólkið að taka
sér fasta búsetu, rækta jörðina og gera sér verkfæri úr járni en
veiðimenn og safnarar voru í meirihluta um aldir. Líklega kynntust
landsmenn bantútungum í tengslum við aðferðirnar við járnvinnsluna en
þær voru orðnar allsráðandi þegar á 15. öld.
Þrælaverzlun.
Portúgalskir sæfarar komu til konungsríkisins Kongó á níunda
áratugi 15. aldar og kristnuðu konunginn og fjölda
bakongómanna. Orðrómur um auðugar silfurnámur inni í
landinu og þrælaverzlunin juku á aðgangshörku Portúgala. Paulo Dias de Novais fékk fékk yfirráð yfir rúmlega 230 km
langri strandlengju og leyfi til frekari landvinninnga inni í landi.
Hann stofnaði nýlenduna Luanda með 400 landnemum árið 1575.
Landvinningastríð hans hélt áfram til ársins 1680. Engar silfurnámur
fundust en Portúgalar náðu ótryggri fótfestu við neðri hluta
Kwanzaárinnar og á hlutum Malanjehálendisins og þeir lögðu Benguela
undir sig árið 1617. Hollendingar, Frakkar og Bretar fóru að keppa við
þá í viðskiptum á þessum svæðum á 17. öld. Hollendingar gerðust jafnvel
svo djarfir að leggna Luanda og Benguela undir sig árið 1641 en
Portúgalar sendu liðstyrk frá Brasilíu árið 1648 og ráku þá brott.
Þrælasalan var
aðalundirstaða efnahagsins í Angóla, þótt nokkuð væri flutt út af vaxi,
fílabeini og kopar. Portúgalar notuðu fyrst þræla á sykurplantekrum í
Sao Tomé og síðan í Barsilíu. Þriðjungur þeirra var fluttur yfir
Atlantshafið frá Angóla og Kongó. Þar sem Angóla var strjálbýlt, urðu
þrælafangarar að leita æ lengra inn í landið, þar til þeir voru komnir
inn í Afríku miðja á 18. öld. Portúgalar tóku sjálfir þátt í slíkum
leiðöngrum en frá lokum 17. aldar keyptu þeir þræla af afrískum
þrælaveiðurum, sem tóku einnig fólk upp í skuldir, með dómsúrskurði eða
keyptu börn á tímum hungursneyða. Portúgalar kenndu innfæddum að rækta
maís og cassava, sem þeir fluttu frá Suður-Ameríku og komu á nokkurs
konar jafnvægi, því að þessi matvæli drógu úr matarskorti og færri dóu
úr hungri.
Aukning
þrælasölunnar lagði heilu konungsríkin í eyði en önnur spruttu upp.
Kongó hnignaði mjög á 17. öld en Loango-konungríkið dafnaði norðan ósa
Kongófljóts. Ndongo konungsríkið á Malanje-hálendinu efnaðist af
þrælasölunni en leið undir lok, þegar Portúgalar færðu sig inn í landið
á 17. öld, og við tók annað konungsríki í Kwangodalnum. Austar varð
Lundaríkið voldugt vegna mansals á 18. öld. Nokkur smáríki á
Bié-sléttunni börðust um yfirráðin þar. Suður-Angóla tók lítinn þátt í
þrælaverzluninni, því þar voru íbúar fáir og lifðu aðallega á sölu
nautgripa.
Verzlun með fólk var bönnuð í Angóla árið 1836 en henni lauk ekki fyrr
en dró úr eftirspurn í Brasilíu á sjötta áratugi 19. aldar. Þetta bann
náði til allra yfirráðasvæða Portúgals árið 1875 en það var brotið allt
til ársins 1911. Þrælar voru notaðir á kaffi-, kakó- og
sykurplantekrunum í Sao Tomé og við framleiðslu kaffis, baðmullar,
sykurs og við fiskveiðar í Angóla fram á sjöunda áratug 19. aldar.
Eftir 1850 byggðist útflutningur aðallega á afurðum veiðimanna (fílabein)
og safnara (vax, gúmmí) í Afríku. Ovimbundu-ættbálkurinn hætti
þrælaverzlun og snéri sér að verzlun og flutningum með úlfaldalestum,
sem ferðuðust alla leið að Tanganyikavatni. Chokwe-ættbálkurinn
einbeitti sér að fílaveiðum og söfnun vaxs og gúmmís. Þeir notuðu
skotvopn, sem þeir komust yfir, til að steypa Lunda-konungsveldinu á
níunda áratugi 19. aldar. Kasanje-konungsríkið hrundi, þegar ólögleg
þrælaverzlun gróf undan sams konar starfsemi konungsins sjálfs.
Innfæddir íbúar í
strandhéruðum Angóla urðu mest fyrir barðinu á hægfara landnámi
Portúgala vegna landmissis. Baðmull og sykurreyr var ræktaður frá
fimmta áratugi 19. aldar á hentugum svæðum á ströndinni og innflytjendur
frá Algarve byggðu upp fiskveiðar og vinnslu. Eftirspurn eftir kaffi
leiddi til stofnunar plantekra á Malanje-hálendinu eftir 1830 og vinna
við lagningu járnbrautar frá Luanda til Malanje hófst 1885 og
Benguelabrautin var lögð eftir stuttar erjur við ovimbundu-fólkið til að
þjóna Katanga (Shaba) námunum í Bengalska-Kongó. Portúgalskir smábændur
komu sér fyrir á Huilahálendinu eftir 1880 til að vega á móti aðstreymi
Bóa frá Suður-Afríku og lagning suðurbrautarinnar hófst árið 1905.
Kakórunnum og olíupálmum var plantað í Maiombeskógunum lengst í norðri á
20. öldinni.
Landamæri Angóla
voru staðfest í samningaviðræðum í Evrópu árið 1891 en Portúgalar
stjórnuðu aðeins plantekrusvæðum og járnbrautum og komu á skattlagningu
árið 1906. Angólskir kreólar, sem voru fullgildir, portúgalskir
borgarar, voru skipaðir í mörg embætti. Trúboðsstöðvar brezkra og
bandarískra mótmælenda voru reistar víða og franskir katólíkar kepptu
við þær.
Lýðveldisstofnun í
Portúgal síðla árs 1910 var undanfari einveldisríkisins 1926 og mótaði
nútímastefnu í nýlendumálum. Yfirvöld útrýmdu þrælasölu og lögðu Angóla
kerfisbundið undir sig. Árið 1920 hafði Portúgölum tekizt að tryggja
stjórn sína á landinu nema afskekktustu svæðunum í suðausturhlutanum.
Þeir lögðu niður konungsríkin í landinu og stjórnuðu í gegnum höfðingja,
leiðtoga og angólsku lögregluna. Kristnin breiddist út, aðallega
katólskan, þannig að í kringum 1 miljón innfæddra játaði kristna trú á
fimmta áratugnum (75% katólskir). Innfæddir voru skattlagðir og urðu að
beygja sig undir ræktunaráætlanir Portúgala og þegnskylduvinnu.
Portúgalskir innflytjendur tóku smám saman við opinberum stöðum og
embættum af kreólum.
Efnahagsstjórn
landsins var færð í nútímahorf og tengd hinni portúgölsku með
verndartollum. Vegakerfið var byggt upp og lokið var við
Benguelajárnbrautina að landamærum Belgíska-Kongó árið 1928. Vörubílar
tóku við af úlfaldalestunum og verzlunarhús voru byggð á leið þeirra.
Kaffi, sykur, pálmaafurðir og sísal (hampur) var aðalframleiðsla stóru
búgarðanna og maís og nautgripir frá smábændum. Bændur voru neyddir til
að rækta baðmull fyrir portúgalska vefnaðariðnaðinn. Söfnun demanta í
árfarvegum var aðalatvinnuvegurinn í norðausturhlutanum frá 1912.
Fiskveiðar og vinnsla jókst og tekinn var upp framleiðsla margs konar
nauðsynjavöru í stað þess að flytja hana inn.
Eftir að
Belgíska-Kongó fékk sjálfstæði og varð Kongó (Kinshasa) árið 1960 gerðu
Norður-Angólar stóruppreisn 1961 og skæruhernaður kom í kjölfarið.
Upptaka lands og þegnskylduvinna leiddi til uppreisnar á kaffisvæðinu og
bændur í Kwangodalnum gerðu uppreisn vegna baðmullarræktunarinnar.
Óánægðir kreólar gerðu árás á fangelsið í Luanda. Portúgalar sendu
mikinn fjölda hermanna til landsins og komu þeim fyrir í hernaðarlega
mikilvægum þorpum, sem Angólar höfðu verið neyddir til að byggja, og
hvöttu portúgalska bændur til að flytjast til Angóla. Þessar aðgerðir
fjölguðu hvítu íbúunum í 330 þúsund árið 1974. Samtímis þessu reyndu
portúgölsk yfirvöld að milda ínnfædda með því að afnema skylduræktun
baðmullar, þegnskylduvinnuna og greiða aðgang að borgaralegum réttindum.
Þeir efldu einnig menntun, heilsugæzlu og velferðarkerfið og hættu að
reka innfædda af löndum sínum. Efnahagurinn batnaði vegna aukinnar
iðnvæðingar og aukinnar olíuframleiðslu, sem leiddi til batnandi kjara
og lífsskilyrða meðal verkamanna.
Hernaðarátök héldu
áfram en bardagaþrek skæruliða minnkaði vegna liðhlaups úr röðum þeirra.
MPLA-hreyfingin (Movimento Popular de Libertacao de Angola) var stofnuð
með aðstoð hins leynilega, portúgalska kommúnistaflokks árið 1956.
Leiðtogi hreyfingarinnar frá 1962 var Agostinho Neto . Hún var vinsæl í
Luanda og meðal mbundumanna í dreifbýlinu og fékk stuðning frá
Sovétríkjunum. Höfuðstöðvar MPLA var í Brazzaville í upphafi en voru
fluttar til Zambíu árið 1965. FNLA (Frente Nacional de Libertacao de
Angola) var stofnuð árið 1957 undir öðru nafni og forystu Holden
Roberto. Þessi hreyfing byggðist á stuðningi bakongo og mbundumönnum í
dreifbýlinu. Höfuðstöðvar hennar voru í Kongó (Zaire frá 1971-97) og
hún naut stuðnings BNA og Kína. Árið 1966 stofnaði Jonas Savimbi þriðju
hreyfinguna, UNITA (Uniao Nacional para a Independencia Total de
Angola), sem var aðallega undir stjórn ovimbundumanna og naut stuðnings
chokwe- og ovambomanna. UNITA fékk lítinn stuðning erlendra ríkja (smávegis
frá Kína) og átti ekki öruggt athvarf utan Angóla vegna stuðnings Zambíu
við MPLA. Innbyrðis átök í þessum samtökum og þeirra á milli gerði
Portúgölum kleift að ná yfirhendinni snemma á áttunda áratugnum.
Portúgölum hafði tekizt að mestu að gera þessar frelsishreyfingar
útlægar úr Angóla, þegar einræðisstjórninni í Portúgal var steypt í
hallarbyltingu í apríl 1974.
Frelsishreyfingunum
tókst ekki að vinna saman eftir byltinguna í Portúgal. Stuðningur við
FNLA innanlands dvínaði innanlands en átti trygg tengsl við yfirvöld í
Zaire og var vel vopnum búin. Í krafti þessa vopnabúnaðar gerði hún
tilraun til að ná Luanda með valdi. MPLA, sem naut síaukins stuðnings
Portúgalska kommúnistaflokksins, Kúbu og Sovétríkjanna, hratt þessari
árás FNLA og snérist síðan gegn UNITA og rak fulltrúa hennar frá
Luanda. UNITA var lakast búin vopnum og verst þjálfuð í hernaði en
fagnaði mestu fylgi almennings (ovimbundu), þannig að kosningafylgi
hennar var mest. Portúgalski herinn var kallaður heim frá Angóla í
nóvember 1975 og flestir hvítir landnemar flúðu úr landinu.
MPLA, sem réði
höfuðborginni, lýsti yfir stofnun ríkisstjórnar sjálfstæðs Angóla og
fékk viðurkenningu margra Afríkuríkja. UNITA og FNLA mynduði eigin
ríkisstjórn í Huambo og hétu á Suður-Afríkumenn að reka MPLA frá
Luanda. Kúbverjar sendu mikinn fjölda hermanna MPLA til stuðnings,
hröktu hersveitir Suðurafríkumanna úr landi og lögðu undir sig
héraðshöfuðborgir landsins. Kúbuherinn (40-50 þúsund manns) var um
kyrrt í landinu til að stuðla að friði og verja það gegn árásum
Suðurafríkumanna. Árið 1977 bældi MPLA niður byltingartilraun eins
leiðtoga hreyfingarinnar og gerðist Marx-Lenínískur flokkur efir miklar
innbyrðis hreinsanir. MPLA hóf uppbyggingu kommúnísks efnahagskerfis
með hroðalegum afleiðingum. Eina undantekningin var olíuiðnaðurinn, sem
var undir stjórn erlendra fyrirtækja. Hann óx og dafnaði og kom í veg
fyrir algert hrun efnahagslífsins og hers landsins. Neto forseti dó
árið 1979 og eftirmaður hans var fyrrum skipulagsráðherrann José Eduardo
do Santos.
FNLA leystist upp í
útlegð en UNITA var endurskipulögð með erlendri aðstoð og stundaði
skæruhernað með góðum árangri. Áframhaldandi árásir Suðurafríkumanna
með aðstoð UNITA byggðust aðallega á stuðningi MPLA við SWAPO (South
West Africa People’s Organization) skæruliða, sem börðust fyrir
sjálfstæði Namibíu. Árið 1985 hófu BNA hernarðarstuðning við UNITA í
gegnum Zaire. Bardagar mögnuðust um allt land. Síðla árs 1988 lofuðu
Suðurafríkumenn að veita Namibíu sjálfstæði og hætta stuðningi við UNITA
gegn því að Kúbverjar flyttu her sinn heim um mitt ár 1991. Fyrstu
viðbrögð MPLA við brotthvarfi Suðurafríkumanna voru að gera árás á
flugvöllinn við Mavinga. Þaðan var hægt að gera árásir á höfuðstöðvar
UNITA. Þessi dýru áform MPLA mistókust og styrkur UNITA óx með
árangursríkum árásum á olíustöðvar MPLA til að knýja fram sættir milli
aðila. Í júní 1989 var sögulegur atburður, þegar Santos og Savimbi
tókust í hendur á sáttarfundi, sem yfirvöld í Zaire stóðu fyrir og
leiddi til vopnahlés. Það var rofið en hrun kommúnismans í Austur-Evrópu
styrkti stöðu friðarafla innan MPLA. Um mitt ár 1990 ákvað miðstjórn
MPLA að láta Marx-Lenínismann sigla og stefna ekki lengur á eins flokks
ríki. Samningar við UNITA fóru á gott skrið og samkomulag um vopnahlé
náðist í maí 1991, nýja stjórnarskrá, sem tryggði félagsleg- og
pólistísk réttindi, sameiningu herja beggja fylkinga og fjölflokka
kosningar í lok árs 1992. MPLA fékk flest atkvæði í þessum kosningum en
ekki nægilega mörg til að ná yfirhendinni yfir UNITA, sem varð í öðru
sæti. Savimbi hafnaði niðurstöðum kosninganna og borgarastyrjöldin
hófst á ný. |
