|
 Fyrir nýlendutímann.
Í kringum árið 1000 f.Kr. ferðuðust semítar frá suðurarabíska
konungsríkinu Saba (Sheba) yfir Rauðahafið og blönduðust kúsítum á
ströndum Eritreu og nærliggjandi hálendissvæðum. Þessir semízku
aðkomumenn með velþróaða menningu stofnuðu konungsríkið Sksum, sem náði
yfir norðurhluta erítresku hásléttunnar og austurláglendið í lok 4.
aldar e.Kr. Mikilvæg verzlunarleið lá frá höfninni í Adulis í grennd
við nútímaborgina Zula til Aksum, höfuðborgarinnar, sem var í núverandi
Tigray-héraði í Eritreu.
Eftir að veldi semíta hafði teygzt nokkrum sinnum inn í
núverandi Egyptaland og Jeman, fór Aksum að hnigna, þar til
það huldist móðu tímans á 6. öld. Í
upphafi 12. aldar réðu eþíópísku höfðingjaættirnar Zagwe og Solomonid
til skiptis yfir allri hásléttunni og strandhéruðum við Rauðahafið.
Miðhálendi Eritreu (mereb melash = Landið handan Mereb-árinnar) var
útkjálki konungsríkja Eþíópíu undir stjórn landstjóra (bahr negash =
lávarður hafanna). Konungarnir náðu aldrei fullri stjórn á þessu
svæði og tökin urðu æ lausari sem þeir fluttu bústaði sína og hirðir
lengra suður á bóginn til Gonder og Shewa. Eriteska hálendið
varð að léni höfðingjanna í Tigray, sem voru sjaldnast í
vináttusambandi við Amhara-kvísl eþíópísku konungsættarinnar.
Hirðingjarnir á hásléttunni höfðu aldrei kynnst erlendum yfirráðum þar
til snemma á 19. öld, þegar Egyptar réðust inn í Súdan og fóru
ránshendi um láglendissvæði Eritreu. Rauðahafsströndin varð að
bitbeini margra ríkja vegna hernaðarlegs og viðskiptalegs mikilvægis.
Á 16. öld réðu Tyrkir Dahlak-eyjaklasanum og síðan Mitsiwa, þar sem
þeir höfðu herstöð í þrjár aldir með stuttum undantekningum. Á
16. öld urðu Eritrea og Eþíópía fyrir innrásum Ahmad Grañ,
múslimasoldánsins í Adal. Eftir að herir hans höfðu verið
hraktir brott, náðu Tyrkir stærri hluta af strönd Eritreu um skamma
hríð. Árið 1865 náðu Egyptar Mitsiwa frá Ottómönum. Þaðan
héldu þeir lengra inn í landið upp á hásléttuna. Árið 1875 komst
egypzkur her alla leið að Mereb-ánni, þar sem hann var strádrepinn í
orrustu við eþíópíska herflokka.
Opnun Súezskurðarins árið 1869 jók enn á samkeppnina um Rauðahafið og
öflugustu ríki heims tóku þátt í henni. Á árabilinu 1869-1880
keypti ítalska Rubattion siglingafélagið strandræmur í grennd við
þorpið Aseb við Rauðahaf af soldáninum í Afar. Árið 1882 urðu
þær eign ítalska ríkisins og árið 1885 lentu ítalskar hersveitir við
Mitsiwa, Aseb og víðar. Eþíópar veittu enga mótspyrnu við
Mitsiwa og mótmæli Tyrkja og Eþíópa voru hunzuð. Ítölsku
herirnir dreifðust um hálendið út frá Mitsiwa. Yohannes IV,
keisari, mótmælti fyrst þessari útþenslu upp á hásléttuna. Hann
var eini Tigray-maðurinn á keisarastóli í Eþíópíu á þessum tímum.
Eftirmaður hans, Menilek II þáði vopn til að halda keppinautum sínum í
skefjum gegn því að hann féllist á hernám Ítala á svæðunum norðan
Mereb-árinnar. Wichale-samningurinn, sem var undirritaður 2. maí
1889, var lýst yfir stofnun nýlendunnar Eritreu. Þaðan fóru
Ítalar í margar herferðir inn í Eþíópíu þar til þeir biðu algeran
ósigur fyrir herjum Menileks í orrustunni við Adwa 1. marz 1896.
Menilek elti ekki sigraðan andstæðing sinn yfir Mereb-ána.
Skömmu síðar skrifaði hann undir samninga við Ítala í Addis Ababa, þar
sem þeir viðurkenndu fullveldi Eþíópiu og Eþíópar viðurkenndu yfirráð
Ítala í Eritreu.
Nýlendan Eritrea.
Fyrir nýlendutímann voru engar borgir á hásléttunni, aðeins á
Rauðahafsströnd. Á nýlendutímanum streymdu tugir þúsunda Ítala
til landsins með nýja þekkingu og nýjan lífstíl. Asmara stækkaði
og varð að borg í Miðjarðarhafsstíl, Mitsiwa-höfn var endurnýjuð og
höfnin í Aseb bætt. Fjöldi nýrra borga byggðust á hásléttunni.
Vegir og járnbrautir tengdu ýmis svæði og nokkur iðnaður þróaðist,
þannig að Eritrear fengu tækniþjálfun.
Allstór hluti beztu landbúnaðarsvæðanna var tekinn frá fyrir ítalska
bændur (aðeins fáir slíkir settust að í landinu) og nokkrar plantekrur
voru stofnaðar til að rækta nauðsynjar fyrir borgarmarkaðina.
Íbúafjöldi landsins óx hratt. Vegna þess, hve mikið land Ítalar
tryggðu sjálfum sér, fór fljótlega að bera á landskorti fyrir
eritreska bændur. Þessi þróun olli flótta úr sveitunum og
fjölgun borgarbúa, þannig að stétt verkamanna varð til í landinu.
Eritrea bjó ekki yfir neinum nýtilegum, dýrmætum náttúruauðlindum,
þannig að arður Ítala af landinu var enginn, fremur hið gagnstæða, því
þeir urðu að veita fjármagni til styrkingar efnahag þess. Litlu
fé var varið til uppbyggingar menntakerfis fyrir landsmenn.
Skólar voru mjög fáir fyrir þá og þeir voru flestir ætlaðir betri
borgurum. Eritrear fengu ekki vinnu við stjórnsýslu nýlendunnar
og unnu sem verkamenn eða hermenn. Þegar innrásin í Eþíópíu var
undirbúin á fjórða áratugi 20. aldar voru þúsundir Eritrea kvaddir til
skráningar.
Undir yfirráðum
Eþíópíumanna.
Innrásin í Eþíópíu í upphafi árs 1935 markaði síðasta kaflann í
nýlendusögu Ítalíu, kafla, sem lauk með því, að Bretar ráku Ítala frá
Horni Afríku árið 1941. Næsti áratugurinn (undir yfirráðum
Breta) var spennuþrunginn í utanríkismálum og stjórnmálalega og mótaði
framtíð Eritreu. Hin landlukta Eþíópía girntist hafnaraðstöðu
Eritreu og hafinn var áróður fyrir innlimun þessarar fyrrum nýlendu á
þeim forsendum, að landið hefði alltaf verið hluti af eþíópíska
ríkinu. Bandamenn voru beittir pólitískum þrýstingi og klerkar
rétttrúnaðarkirkjunnar voru fengnir til að hvetja landsmenn til að
veita þessu máli stuðning. Sameiningarflokkur var stofnaður 1946
undir handleiðslu og með fjárstuðningi stjórnarinnar til að veita
þessu máli brautargengi.
Múslimar í Eritreu höfðu góða ástæðu til að mótmæla þessari
sameiningu, þar sem kristni var opinber trúarbrögð í Eþíópíu og þeir
bjuggu við mismunun á mörgum sviðum. Múslimasambandið var
stofnað 1947 til að berjast fyrir sjálfstæði Eritreu. Þótt
nokkrir kristnir og islamskir Eritrear styddu sameininguna, fylgdu
mörkin milli andstæðra fylkinga fremur veraldlegum línum.
Bandalagið við Eþíópíu.
Árið 1950 ákváðu Sameinuðu þjóðirnar að sameina Eritreu og Eþíópíu
eftir tveggja ára bandalag landanna, sem átti að veita Eritreu
heimastjórn með eigin stjórn og stjórnarskrá, vegna þrýstings frá
Bandaríkjamönnum. Í þingkosningunum í Eritreu árið 1952 fékk
Sameiningarflokkurinn mest fylgi án þess að komast í
meirihlutaaðstöðu, þannig að samsteypustjórn var mynduð með
Múslimaflokknum. Sameinuðu þjóðirnar sömdu stjórnarskrána í
samráði við Haile Selassie I, keisara Eþíópíu. Hún var lögfest
10. júlí 1952 en Haile Selassie breytti henni 11. ágúst. Hann
breytti einnig sambandslögunum 11. sept. og Bretar hættu afskiptum af
stjórn landsins 15. sama mánaðar.
Brostnar forsendur.
Samband landanna varð skammvinnt vegna þess að stjórn Eþíópíu sýndi
lítinn vilja til að fara að lögunum um bandalagið. Stjórnarskrá
Eritreu kvað á um jafnræði kynþátta og trúarhópa. Hún gerði ráð
fyrir, að arabíska og Tigrinya væru opinber tungumál og að kristnir og
múslimar ættu jafnan rétt til opinberra embætta. Þetta viðkvæma
jafnvægi raskaðist vegna afskipta Eþíópíumanna og múslimar urðu undir,
þegar arabíska var afnumin úr menntakerfinu og þeir voru útilokaðir
frá opinberum embættum.
Eþíópíumönnum var í mun að afmá öll merki aðskilnaðarstefnu í Eritreu.
Þeir ofsóttu leiðtoga sjálfstæðishreyfinga í landinu, þar til margir
þeirra flúðu land. Í samstarfi við sameiningarsinna og algerri
andstöðu við stjórnarskrána, komu þeir í veg fyrir stofnun allra
sjálfstæðra félaga í Eritreu. Stjórnmálaflokkar voru bannaðir
1955, verkalýðsfélög voru bönnuð 1958 og árið 1959 var stjórn landsins
breytt í framkvæmdastjórn og eþíópísk lög gengu í gildi í landinu.
Bandalagsríki Eritreu voru sniðgengin vegna grófra afskipta
Eþíópíustjórnar, deilur um fjármál risu og Eritreumenn voru beittir
þrýstingi til að afsala sér heimastjórninni. Bandalagið var
þegar brostið, þegar eþíópíska þingið samþykkti afnám þess 14.
nóvember 1962 og gerði Eritreu að héraði í keisaradæminu. Skömmu
síðar var tigriya-málið bannað í menntastofnunum og arnharik, sem var
þá opinber tunga Eþíópa, tók við.
Sjálfstæðisstríðið. Múslimar voru fyrstu fórnarlömb afskipta
Eþíópa og þeir stofnuðu fyrstu andspyrnuhreyfinguna. Árið 1960,
þegar þessi hreyfing var óstarfhæf, tilkynntu leiðtogar hennar í
útlegð stofnun Eritresku frelsishreyfingarinnar (ELF). Allir
meðlimir hennar voru múslimar og leiðtoginn var Idris Mohammed Adam,
sem var áhrifamikill stjórnmálamaður á fimmta áratugnum. Um
miðjan sjöunda áratuginn tókst ELF að koma upp litlum skæruliðaher á
vestursléttunum og hefja stríð, sem stóð yfir í næstum þrjá áratugi.
Fyrstu árin naut ELF stuðnings samfélaga múslima á vestur- og
austurláglendanna og hæðasvæðanna í norðurhlutanum. Hreyfingin
sóttist einnig eftir stuðningi Súdana, Sýrlendinga, Írana og annarra
múslimaríkja, notaði arabísku sem opinbert mál sitt og arabískt
skipulag. Eþíópíustjórn lýsti hreyfingunni sem verkfæri araba og
hvatti kristna Eritrea til að sýna henni andstöðu. Hnignandi
efnahags- og stjórnmálaástand í Eritreu leiddi til hins gagnstæða.
Á fjórða og fimmta áratugnum studdu Ítalar við efnahag landsins og
hann naut einnig góðs af síðari heimsstyrjöldinni. Eftir
heimsstyrjöldina varð samdráttur og á bandalagstímanum urðu engar
framfarir. Þúsundir Eritrea neyddust til að flytja til Eþíópíu
og Miðausturlanda í atvinnuleit. Bann við verkalýðsfélögum, sem voru
í fæðingu eða að stíga sin fyrstu skref, fór mjög fyrir brjóstið á
þessu fólki. Verkamenn, bæði kristnir og múslimar, skipuðu sér í
raðir þjóðarhreyfingarinnar og bannið við notkun og kennslu
tigrinya-málsins snéri heilli kynslóð stúdenta til þjóðernishyggju.
Kristið fólk fór að skipa raðir ELF í stórum hópum lí lok árs 1960.
Meðal þess voru stúdentar, sem urðu róttækir í eþíópísku
stúdentasamtökunum, sem voru í fremstu röðum mótmælenda gegn stjórn
Haile Selassies á sjöunda og áttunda áratugnum.
Byltingin.
ELF gat fært út kvíarnar, m.a. inn á miðhálendið, þar sem tigray-menn
bjuggu. Róttækir stúdentar létu til sín taka á sama tíma og
deilur spruttu upp milli leiðtoga ELF, sem bjó í Kaíró, og þeirra, sem
voru heimavið. Nýliðarnir studdu andstæðinga leiðtogans og árið
1972 hafði flokkurinn klofnað í mörg brot, sem síðan sameinuðust í
stofnun ELF-PLF-flokkinn (-People’s Liberation Front). Þessar
tvær fylkingar börðust hvor við aðra árum saman og einnig við
Eþíópíumenn. Eftir meiri klofing og samruna urðu fyrrum
stúdentar leiðtogar ELF-PLF, þar sem kristnir voru í meirihluta, og
flokkurinn fékk nýtt nafn EPLF (Eritrean Peopl’s Liberation Front).
Trúarbrögð skiptu flokkinn engu máli. Hann var þaulskipulagður
og fylgdi stefnu Marx í þaula og lýsti því yfir, að hann hyggðist
stuðla að félagslegri byltingu í Eritreu.
EPLF lét áþreifanlega til sín taka árið 1974, þegar keisaradæmið í
Eþíópíu hrundi. Skæruliðar beggja fylkinga í Eritreu notuðu
tækifærið á meðan barizt var um völdin í Addis Ababa og frelsuðu
mestan hluta landsins og borgir þess. Árið 1977 virtist
frelsisbaráttan vera á endaspretti en svo fór þó ekki. Herstjórn
tók völdin í Addis Ababa. Hún aðhylltis marxisma og komst undir
verndarvæng Sovétríkjanna. Eftir síðari heimsstyrjöldina varð
Rauðahafið enn mikilvægari siglingaleið olíuskipa frá Persaflóa og
bitbein stórveldanna. Hvorugt þeirra var hliðhollt
þjóðernissinnum í Eritreu og BNA urðu fyrst til að andmæla þeim með
því að aðstoða Eþíópíustjórn við uppbyggingu stærsta hers sunnan
Sahara á sjöunda áratugnum. Bandaríkjamenn hættu öllum stuðningi
við herstjórnina og Sovétmenn sáu sér leik á borði og buðu aðstoð
sína. Þetta gerði herstjórninni kleift að ná undir sig mestum
hluta Eritreu á ný árið 1978 og mun meiri stríðsrekstur en hafði
nokkurn tíma sést í Afríku hélt áfram gegn þjóðernissinnum í Eritreu
næsta áratuginn. Eþíópíumenn beittu gríðarlegum liðsafla og
stórskotaliði án þess að hafa erindi sem erfið gegn léttvopnuðum
skæruliðum.
Ógnaröldin og kúgunin gerði flesta Eritrea andsnúna Eþíópum, þannig að
þjóðernishreyfinguna skorti aldrei nýliða. Allan níunda
áratuginn hélt EPLF áfram skæruhernaði og tókst að útrýma ELF árið
1981, þannig að aðeins ein þjóðernishreyfing stóð eftir styrkum fótum.
Síðari hluta áratugarins hættu Sovétríkin hernaðarstuðningi við
Eþíópíu. Eþíópum tókst ekki að fá stuðning annars staðar og
þeir
urðu að takast á við vopnaðar uppreisnir annars
staðar í landinu. Stjórnin í Addis Ababa riðaði til falls.
Árið 1991 ruddist frelsisher tigraymanna í átt að höfuðborginni.
Stjórnarherinn leystist upp og í maí tók EPLF öll völd í Eritreu.
Þriggja áratuga stríð byggði upp samkennd, sem Eritrear höfðu ekki
þekkt áður. Heil kynslóð óx úr grasi í frelsisstríðinu, sem
leiddi lokst til sjálfstæðis. Nýja stjórnin í Eþíópíu studdi og
viðurkenndi sjálfstæði Eritreu, þannig að aðskilnaðurinn var á
vinsamlegum nótum. Í þjóðaratkvæðisgreiðslu, sem var haldin
tveimur mánuðum eftir frelsun landsins, 23.-25. apríl 1993, kusu
langflestir sjálfstæði. Hinn 21. maí var aðalritari EPLF, Isaias
Afwerki, gerður að forseta bráðabirgðastjórnar og 24. maí lýsti hann
Eritreu sjálfstætt og fullvalda ríki. |
