|
 Minnismerkjadalur (Monument Valley) er lægð í
landslagi Inyo-héraðs í suðausturhluta Kaliforníu, sem er lægsta,
heitasta og þurrasta svæði í Norður-Ameríku. Dauðadalur er
u.þ.b. 225 km langur frá norðri til suðurs og 8-24 km breiður.
Vestan hans er Panamint-fjallgarðurinn og að austan eru Svörtu-,
Útfarar- og Vínberjafjöll í Amargosa-fjallgarðinum.
Hann er á ógreinilegum mörkum milli Stóra sigdalsins og
Mojave-eyðimerkurinnar, þótt Dauðadalur myndi jarðfræðilega suðvesturhluta
Stóra sigdalsins. Honum
svipar til annarra sigdala á þessu svæði en er einstakur fyrir það,
hve lágt hann liggur.Hlutar saltsléttunnar, sem myndar parta dalbotnsins eru lægstu svæði
Ameríku, u.þ.b. 1425 km² dalbotnsins eru neðan sjávarmáls.
Hluti hans, tæpum 8 km vestan Badwater er 86 m undir sjávarmáli,
sem er lægsti hluti Vesturheims. Dauðadalur var fyrrum þröskuldur í vegi landnema og síðar
fannst þar hvítagull (borax), sem varð til byggðamyndunar í dalnum
þar til það þraut. Núna
koma þangað helzt ferðamenn og vísindamenn.
Dalurinn var lýstur þjóðarminnismerki árið 1933 og þjóðgarðurinn
var stofnaður 1994.
Árið
1849 komst hópur landnema með herkjum gegnum dalinn og gaf honum núverandi
nafn. Hann féll næstum í
gleymsku næstu áratugina, því þar voru fáir á ferð, einkum málmleitarmenn
og indíánarnir, sem bjuggu þar.
Fyrstu vísindalegu frásagnir af dalnum komu fram í stuttri skýrslu
jarðfræðings í opinberu starfi í Kaliforníu árið 1868.
Heimsóknum í dalinn fór ekki að fjölga fyrr en eftir 1870,
þegar gull fannst í fjöllunum umhverfis hann og hvítagullssetlög í
dalnum sjálfum. Það var
unnið á níunda áratugnum og flutt á vögnum, sem 20 múldýr drógu
til Mojave í Kaliforníu.
Jarðsaga Dauðadals er mjög flókin og tekur til mismunandi misgengja
frá mismunandi tímaskeiðum auk sigs og jafnvel eldvirkni.
Því er litið á Dauðadal sem sigdal (sbr. Þingvallasléttan;
Graben) á milli fellingamyndana fjallanna beggja vegna (flekahnik).
Mestar voru þessar hræringar á tertíertíma fyrir u.þ.b. 30
miljónum ára. Þessar jarðskorpuhreyfingar
héldu áfram til loka senósóiktímans.
Samtímis söfnuðust setlög fyrir í dalnum, sem eru nú allt að
2745 m þykk. Þessum jarðskorpuhreyfingu
er ekki lokið enn þá.
Þessi dalur er alræmdur vegna gífurlegs hita á daginn og mikils
kulda á nóttunni auk þess, hve þurrt loftslagið er.
Þar hefur mælzt mesti hiti í skugga í Norður-Ameríku árið
1913, 57°C. Stundum fer
sumarhitinn yfir 49°C og yfirborðshiti sandbotnsins í dalnum hefur
mælzt allt að 88°C. Þessi
gífurlegi hiti og þurrkur veldur mikilli uppgufun og vökvatapi hjá
fólki, sem fer um dalinn, þannig að það verður stöðugt að vera
á varðbergi og drekka mikinn vökva á meðan á dvölinni þar
stendur.
Á veturna fer lágmarkshiti sjaldan niður fyrir frostmark.
Úrkoma er óveruleg vegna vesturfjallanna. Á hálfrar aldar
tímabili á 20. öldinni var meðalúrkoma í Furnace Creek (Brennsluofnsgili)
aðeins 42,2 mm á ári en mesta úrkoma 114,3 mm. Tvö heil ár
liðu eitt sinn án nokkurrar mælanlegrar úrkomu.
Mestur hluti yfirborðsvatns í dalnum er á söltu svæðunum og í
mýrunum umhverfis þau. Amargosa-áin flytur svolítið af vatni
inn í suðurendann frá eyðimerkursvæðunum í austri en mestur hluti
þess rennur neðanjarðar. Í Saltgili (Salt Creek) rennur
stundum svolítið vatn á yfirborði í norðurhluta dalsins. Í
fyrndinni rann stundum mun meira vatn til dalsins. Á síðasta
hluta ísaldar, fyrir u.þ.b. 50.000 árum lá stór hluti dalsins undir
svokölluðu Manly-vatni, sem var allt að 170 m djúpt. Á
nútíma, fyrir 2000-5000 árum var grunnt stöðuvatn í dalnum, sem
myndaði núverandi saltsléttur vegna uppgufunar.
Vatnskorturinn gerir Dauðadal að eyðimörk, sem er þó engan veginn
líflaus. Þar vex reyndar enginn stórvaxinn gróður, en
saltþolnar örplöntur þrífast við lindir og í mýrlendi við
jaðar saltsvæðanna. Fyrrum íbúar við Furnace Creek
gróðursettu hávaxnari plöntur (tamarisk) við lindirnar til að
mynda skjól fyrir sólinni og mesquite-jurtin þrífst, þar sem
vatnið er saltminna. Kreosótrunnar eru allsráðandi á
skriðusvæðum (möl) víðast í dalnum en lengra til norðurs tekur
við planta, sem er kölluð eyðimerkur-hollý, á lægstu svæðunum.
Kaktusar eru sjaldgæfir á þeim svæðum en algengir í
skriðusvæðunum lengra til norðurs. Vorúrkoman hleypir
skammvinnu lífi í margar litskrúðugar blómplöntur.
Dýralíf er allfjölbreytt, þótt náttfarar meðal dýranna geri
gestum erfitt fyrir að sjá þá. Þarna þrífast kanínur og
nokkrar tegundir nagdýra (antilópuíkornar, pokarottur og
eyðimerkurskógarottur), sem sléttuúlfar, refir og villikettir veiða.
Stærsta villta spendýrið á þessum slóðum er stórhyrnda
eyðimerkursauðféð. Litlar hjarðir slíkra dýra er einkum að
finna í fjöllunum báðum megin dalsins en stundum á dalbotninum.
Villtir asnar, afkomendur dýra, sem landnemarnir misstu frá sér, hafa
fjölgað sér svo mikið að hætta er á ofbeit, sem getur leitt til
breytinga á fánu þessa svæðis.
Svo virðist við fyrstu sýn, að eina fuglategundin á svæðinu sé
hrafnar vegna þess, hve margir þeir eru, en við fyrstu
líffræðilegu rannsóknina árið 1890 fundust 78 tegundir fugla og
næstum þrefaldur sá fjöldi fór um svæðið í farflugi.
Mikið er um eðlur en snákar eru tiltölulega sjaldgæfir. Það
er jafnvel hægt að finna fisk í dalnum (Cyprinodon). |
