Aþena, höfuðborg
Grikkland og stærst borga þar í landi, er á Attíkusléttunni í Suðaustur-Grikklandi.
Hún er fjöllum girt á þrjá vegu (Pámis, Pendéli og
Hymettus). Tvær smáár
renna um borgina, Kifisós um vesturhlutann og Illisós um austurhlutann.
Höfn borgarinnar, Pireus, er 8 km suðaustan hennar við Sarónflóa
(inn úr Eyjahafi).
Mestur hluti iðnaðar landsins er stundaður í og umhverfis
Aþenu (vefnaðarvörur, áfengi, sápa, hveiti,
efnaiðnaður, pappírsvörur, leður og leirmunir). Útgáfu- og
fjármálastarfsemi og ferðaþjónusta eru mikilvægar atvinnugreinar.
Aþena er einnig aðalmistöð samgangna í landinu.
Stjórnarskrártorg er
í miðri nútímaborginni. Þar og í næsta nágrenni eru
þinghúsið og nokkur söfn. Fortíðarminjar standa enn þá
víða í borginni, þótt mestur hluti hennar hafi byggzt eftir miðja
19. öldina. Frægasta fornminjasvæðið er Akropólishæðin
með rústum Parþenon og annarra bygginga frá 5. öld f.Kr.
Meðal æðri menntastofnana borgarinnar eru
Capodistri-þjóðarháskóli Aþenu (1837), Borgartækniháskólinn
(1836), listaháskóli, viðskiptaháskóli og landbúnaðarháskóli.
Borgin státar af fjölda safna, s.s. Þjóðminjasafninu, Býzanska
safninu, Akropólissafninu og Banakisafninu.
Sagan. Akropólishæðin var byggð allt frá
steinöld. Hæðin var víggirt í líkingu við Mýkenu, Tírýnu aðra
bronsaldarkastala og þar stóðu önnur mannvirki allt frá 14. öld
f.Kr. Á þessum tímum og hinum dimmu öldum (1200-900 f.Kr.) af
völdum dórísku innrásanna var Aþena eitt margra borgríkja á
Attíkaskaganum.
Um miðja 9. öld f.Kr.
var næsta nágrenni (þ.m.t. Píreus) innlimað í borgríkið.
Þegar aðallinn náði undirtökunum frá konungunum, naut almenningur
lítilla réttinda. Öldungaráðið (Areopagus) stjórnaði ríkinu
og skipaði þrjá (síðar 9) dómstjóra (archon), sem voru ábyrgir
fyrir stríðsrekstri, trúarbrögðum og lagasetningu. Óánægja
með þetta kerfi leiddi til misheppnaðrar tilraunar Cylons (632 f.Kr.)
til stofnunar einveldis. Ólga og óeirðir leiddu til strangrar
lagasetningar (Draco) árið 621 f.Kr. Þessi lög beindust aðeins
að lausn félagslegrar og efnahagslegrar kreppu og urðu til þess, að
Sólon var gerður að dómstjóra árið 594 f.Kr. Hann stofnaði
stjórnarráð (boule), þing (ekklesia) og dómstóla. Hann
hvatti einnig til viðskipta, endurskipulagði gjaldmiðilinn og opnaði
ríkið fyrir erlendum kaupmönnum. Umbætur hans voru samt sem
áður ekki nægar.
Árið 560 f.Kr. náði harðstjórinn Pisistratus völdum fyrir
tilstuðlan aðalsins. Hann lét stækka stjórnarráðshúsið á
markaðstorginu (agora) og lét reisa nýtt Aþenuhof (verndargyðja
borgarinnar) á Akropólishæð. Hann stóð líka fyrir ýmsum
hátíðarhöldum, s.s. Aþenuhátíðunum, sem voru haldnar á
fjögurra ára fresti. Harðstjórinn og sonur hans byggðu upp
margs konar samfélagsþjónustu á árunum 560-510 f.Kr. Árið
509 f.Kr. stóð Kleisþenes fyrir lýðræðislegri byltingu og
endurskipulagði valdakerfi ríkisins þannig, að hann sótti stuðning
til þegnanna í borginni sjálfri og Píreus. Hið nýja,
lýðræðislega þing kom saman á Pnyx-hæðinni neðan Akropólis.
Klassíski tíminn.
Árið 480 f.Kr. lögðu
Persar borgina næstum í rústir. Aþenski leiðtoginn
Þemistokles, sem sigraði Persa við Salamis, hóf endurreisnarstarfið
og lét reisa múra umhverfis borgina og Píreus. Perikles hélt
þessu verki áfram í kringum 450 f.Kr. og tókst umfram aðra
lýðræðislega leiðtoga að gera Aþenu að merkilegri borg.
Almannafé var notað til byggingar Parþenon (hofs Nike), Erekþeum og
annarra mikilla minnismerkja. Hann þróaði markaðinn þannig
að æ meira var flutt inn af erlendum vörum. Á þessum tíma
var Aþena orðin valdamest í samtökum grískra borgríkja og dæmdi
í málum þeirra allra. Menningarlíf borgarinnar blómstraði,
miklir harm- og gleðileikir voru fluttir í Dionýsusarleikhúsinu
neðan Akropólishæðar og Perikles safnaði í kringum sig mestu
mannvitsbrekkum síns tíma. Lýðræðisleg stjórnarskrá og
blómstrandi mannlíf Aþenu gerðu borgina að fyrirmynd annarra
borgríkja. Þegar hagur hennar var sem mestur, bjuggu e.t.v 200
þúsund manns innan borgríkisins, 50.000 fullgildir karlkyns borgarar
en hinir konur, útlendingar og þrælar, sem nutu ekki sömu réttinda.
Hnignun borgarinnar hófst
eftir að Spartverjar sigruðu Aþeninga í Pelopóníska
stríðinu (431-404 f.Kr.). Sókrates var neyddur til
sjálfsmorðs, þegar hann setti út á hefðbundna hugmyndafræði og
svartsýni ríkti. Engu að síður hélt heimspekin velli og
dafnaði. Á 4. öld f.Kr. stofnuðu Plató og Aristóteles
heimspekiskóla sína. Demosþenes, Isokrates og
fleiri
gerðu ræðumennsku að listgrein.
Erlend yfirráð.
Makedóníumenn
lögðu Aþenu undir sig árið 338 f.Kr. en hún hélt velli sem
mikilvæg menningarmiðstöð. Árið
146 f.Kr. náðu Rómverjar undirtökunum og héldu góður sambandi
við borgarbúa næstu 60 árin. Árið
86 f.Kr. lögðu þeir borgina í rústir og eyðilögðu mörg
óbætanleg minnismerki hennar. Þetta
dugði þó ekki til að lama borgina, sem hélt menningarlegri stöðu
sinni sem lærdómssetur fyrir gríska og rómverska hugsuði frá 1.
öld f.Kr. til síðari hluta fornaldar. Á þriðju öld e.Kr. tókst Aþeningum að verjast árásum
gota, sem ollu engu að síður talsverðu tjóni í borginni.
Árið 529 lokaði Justinius keisari, sem var kristinn, öllum
heiðnum heimspekiskólum og þar með lauk að mestu klassískri sögu
borgarinnar.
Á býzönskum tíma
var Aþena aftarlega á merinni í menningarmálum.
Fjöldi listaverka borgarinnar var fluttur til Konstantínópel
og hofunum var breytt í kirkjur. Keisarar
Býzans komu stundum í heimsókn en að öðru leyti var borgin afskipt
og fátæk. Eftir að
krossfararnir lögðu Konstantínópel undir sig árið 1204 varð
Aþena að frönsku yfirráðasvæði.
Katalóníumenn tóku við völdum í borginni árið 1311 en á
14. öld urðu þeir að víkja fyrir Flórens.
Árið 1458 náðu Ottómanar (Tyrkir) yfirráðunum.
Þá var Panþenon breytt í mosku.
Tyrkir létu Grikki halda völdum í borginni, sem var byggð
Grikkjum, Tyrkjum og slövum á þessum tíma.
Árið 1687 varð Panþenon fyrir miklum skemmdum, þegar
fallbyssuskothríð Feneyinga kveikti í byssupúðri, sem var geymt
þar innandyra.
Nútíminn.
Grikkir
frelsuðu borgina úr höndum Tyrkja í sjálfstæðisstríðinu
(1821-33) og gerðu hana að höfuðborg sinni.
Hún var að mestu endurbyggð (1832-62) á valdatíma Ottós I
með aðstoð þýzkra arkitekta (Edvard Schaubert o.fl.).
Áður en borgin komst í tölu aðalviðskipta- og iðnaðarborga
Evrópu á 20. öldinni var ferðaþjónustan mikilvægasta
atvinnugreinin. Nú á tímum
glímir stórn borgarinnar við hefðbundin stórborgarvandamál, útþenslu
og mengun. Áætlaður íbúafjöldi árið 1991 var rúmlega 3 miljónir. |