|
 Mesta eldgos, sem sögur
fara af á jörðinni, varð á eyjunni Sumabawa, þegar eldfjallið
Tambora sprakk í loft upp. Aska og brennisteinsgas þeyttist upp í heiðhvolfið og móðan
hafði áhrif á loftslag um allan heim.
Mestu
eldgos á jörðinni eru sprengigos, sem valda gjóskuflóðum.
Þá stendur strókur af vikri, ösku og gasi upp úr gígnum og
glóandi heitt flóð streymir frá honum með jörðu í allar áttir.
Þessi heitu eldský eru mestu skaðvaldar í eldfjallalöndum og
valda gjöreyðingu. Svona gos eru næstum óþekkt á Íslandi.
Íslenzk þeytigos eru flest plínísk, lík gosinu í Vesúvíusi
árið 79 e.Kr., þegar Pompei og Herkulaneum eyddust og Plíníus eldri
fórst. Öskustrókurinn
dreifist víða um heiðhvolfið. Ef streymið nær vissum mörkum og gjóskan streymir hraðar,
nær hún ekki að blandast andrúmsloftinu og fellur til jarðar
umhverfis gosopið eins og glóandi snjóflóð.
Hæð gjóskustróksins lækkar, þótt uppstreymishraðinn
aukist. Þumalfingursreglan
er sú, að fari streymi plínískra gosa fram yfir 300.000 tonn á sekúndu,
breytast þau í gjóskuflóð. Merki slíkra flóða finnast í kringum fornar tertíereldstöðvar
á Íslandi, einkum á Austurlandi.
Slík merki, ættuð frá Tindfjallajökli, hafa fundizt í Þórsmörk
og í Grundarmön á Snæfellsnesi.
„Ignimbrite” er almennt heiti gjóskuflóða (lat.: ignis = eldur;
imber = ský) og gæti kallast kófaska eða kófgjóska á íslenzku.
Tambora
gaus >50 km³ af gjósku á þremur dögum (Skaftáreldar koma næstir
með 14 km³). Þegar gosið
hófst var Napóleon á leið frá Elbu til Parísar og Bretar höfðu náð
Austur-Indíum frá Frökkum nokkrum árum áður undir forystu Sir
Thomas Stamford Raffles, sem varð landstjóri þeirra og
settist að á Jövu. Hann
safnaði upplýsingum um gosið og birti í merkri bók, „History of
Java". (Raffles-hótelið í Singapúr).
Um
þær mundir sem 100 daga stjórn Napóleons lauk með ósigrinum við
Waterloo, gekk í garð eitthvert versta loftslagstímabil Vestur-Evrópu
og samtímamenn áttuðu sig ekki á samhengi harðindanna og gossins árið
áður.
Sextíu
og sjö árum síðar barst móðan frá Krakatá (1883) um allan heim
og vakti hugmyndir um, að hallærið 1816 tengdist Tambora árið
1815.
Fyrstu
merkin um að Tambora væri að vakna fundust árið 1812, þegar dökkt
ský myndaðist við toppin á eldfjallinu og miklir dynkir heyrðust
af og til næstu 3 árin. Hinn
5. apríl 1815 heyrðist mikil sprenging víða um Austur-Indíur (innan
800 km radíuss). Lítil
aska féll á Austur-Jövu. Hinn
10. apríl varð enn þá meiri sprenging (1500 km radíus) og jörðin
titraði á Jövu í 600 km fjarlægð.
Höfðingi byggðarinnar í Sanggar sá 3 eldsúlur rísa upp úr
eldfjallinu, sem breyttist í logandi eldhaf.
Um 10.000 manns fórust strax í gjóskuflóðum í grennd við
fjallið og næstu þrjá daga var dimmt eins og um nótt á Madúraeyju
í 400 km fjarlægð. Vestan
Tambora olli gjóskufall uppskerubresti, sem felldi 38.000 manns
á
Sumbawa og 44.000 manns á Lombok.
Eldvirkni
í Austur-Indíum á rætur að rekja til sökks.
Jarðskorpuflekinn, sem Ástralía er á, færist hægt og bítandi
(7,8 sm á ári) til norðurs og mætir Asíuflekanum við indónesísku
eldfjallaeyjarnar á suðurbrún hans.
Mikil átök verða, þegar 100 km þykkir flekar rekast saman og
mikil jarðskjálftavirkni allt niður á 300 km dýpi og líka
eldvirkni, sem hefur hlaðið upp eyjunum á 3000 km langa, bogadregna línu
á flekamótunum. Tambora
er á 8°S, skammt austan Bali, á stórum skaga og er 50 km í þvermál.
Sökkull þess nær niður á 1 km dýpi í Floreshafi.
Þar var hæsta fjall Austur-Indía fyrir gosið 1815 (>4.000
m) en er nú 2.850 m hátt. Askja
fjallsins er 8 km í þvermál og rúmlega 1.200 m djúp og þverhnípt
með stöðuvatni á regntímanum.
Þetta er dýpsta askja heims.
Esjan kæmist vel fyrir ofan í henni og vantaði samt 300 m á,
að hún væri full.
#Heimild:
Grein Haraldar Sigurðssonar Tambora 1815:
Mesta eldgos á jörðinni á sögulegum tíma í Náttúrufræðingnum
63 ár, 3-4 hefti 1993.
Mesta gosið,
sem vitað er um á sögulegum tíma
á Íslandi
varð árið 1875.
ASKJA-DYNGJUFJÖLL
Lakagígar urðu til í einhverju mesta hraungosi á jörðunni á
sögulegum tímum.
LAKAGÍGAR
|
