|
 Ítalinn Michelangelo di Lodovico
Buonarroti Simoni, mesti listamaður síns tíma, endurrreisnarmyndhöggvari,
listmálari, arkitekt og ljóðskáld, hafði óviðjafnanleg áhrif á þróun
vestrænna lista. Hann fæddist í Caprese í Flórensríki 6. marz 1475 og
dó í Vatíkaninu 18. febrúar 1564. Hann var
unglingur, þegar hin volduga Medicifjölskylda í Flórens tók hann undir
sinn verndarvæng. Medicifjölskyldan hefur verið nefnd guðfaðir
endurreisnarinnar.
Fjöldi verka hans,
málverk, höggmyndir og byggingar eru meðal hinna kunnustu í heimi.
Líklega eru freskurnar í hvelfingu Sistínsku kapellunnar (Vatikanið)
kunnastar, þótt listamaðurinn hafi fyrst og fremst litið á sig sem
myndhöggvara. Á hans dögum var algengt, að listamenn stunduðu
margar listgreinar, sem byggðust á hönnun eða teikningum.
Hann vann mikið úr marmara og notaði aðra listræna hæfileika
aðeins á nokkrum æviskeiðum. Sistínsku freskurnar
njóta líklega þessarar miklu adáunar vegna hins mikla áhuga
20. aldar manna á málverkum og að þær voru meða fárra verka
listamannsins, sem hann lauk að fullu.
Frægð
hans á meðan hann var á lífi leiddi til þess, að ferillskrá hans var
nákvæmari en annarra samtíma og fyrri listamanna. Hann var
fyrsti listamaðurinn, sem naut þess heiðurs, að tvær ævisögur hans var
gefnar út á meðan hann var á lífi. Hin fyrri var lokakafli í
bókaflokki um ævir listamanna (1550) eftir listmálarann og arkitektinn
Giorgio Vasari. Aðrir kaflar bókarinnar fjölluðu um látna
listamenn en kaflinn um Michelangelo fjallar um hann sem dæmið um hinn
fullkomna listamann, öllum öðrum fremri. Þrátt fyrir allt þetta
lof, var Michelangelo ekki ánægður og fékk aðstoðarmann sinn, Ascanio
Condivi, til að rita stutt ævirit um sig (1553). Það var líklega
byggt á óskum sjálfs listamannsins um ímynd sína. Að
Michelangelo látnum gaf Vasari út nýja útgáfu (1568), þar sem
fullyrðingar hinnar ævisögunnar voru véfengdar.
Engu að síður hafa margir fræðimenn fremur aðhyllzt hina líflegu
útgáfu Condivis. Fjöldi endurprentana
hennar skýtur stoðum undir vinsældir hennar meðal alþýðu. Frægð
Michelangelos leiddi einnig til varðveizlu fjölda minjagripa, s.s.
hundraða sendibréfa, uppkasta og ljóða, margfalt fleiri en nokkurra
annarra samtímalistamanna. Þessi bók er uppspretta upplýsinga um
listamanninn en einnig í henni eru einnig mótsagnir, sem eru einungis
studdar rökum Michelangelos sjálfs.
Fyrri hluti ævinnar
og verk.
Fjölskylda Michelangelos hafði stundað smávægileg bankaviðskipti í
marga ættliði en föður hans tókst ekki að halda í horfinu. Hann
stundaði íhlaupastörf fyrir hið opinbera og var umboðsmaður litlu
borgarinnar Caprese, þegar Michelangelo fæddist. Nokkrum mánuðum
síðar snéri fjölskyldan aftur heim til Flórens.
Listamannsstarfið var ekki í miklum metum og Michelangelo fékk ekki að
hefja nám fyrr en hann var orðinn 13 ára og hafði tekizt að fá
samþykki föður sins. Hann gerði þriggja ára
lærlingssamning við mest metna listmálara borgarinnar, Domenico
Ghirlandajo, en fór frá honum (skv. Gondivi) eftir eitt ár, þar sem
hann þóttist ekki geta lært meira hjá honum. Nokkrar teikningar,
eftirmyndir af verkum Ghirlandajo og eldri meistara (Giotto og
Masaccio) eru til frá þessum tíma. Lærlingar gerðu gjarnan svona
eftirmyndir en fáar hafa varðveitzt
Augljósir hæfileikar Michelangelos vöktu athygli ráðamanns
borgarinnar, Lorenzo de’ Medici hins mikla, sem tók hann undir
verndarvæng sinn. Lorenzo safnaði í kringum sig skáldum og
gáfumönnum og Michelangelo lenti í þeirra hópi.
Á þennan hátt hafði hann aðgang að listaverkasafni Mediciættarinnar,
þar sem var mikið af fornum, rómverskum styttum og brotum úr þeim.
Lorenzo var ekki eins mikill verndari samtímalista og sögur fara af.
Hann notaði slík verk til skreytingar í húsi sínu og í pólitískum
tilgangi. Bronsmyndhöggvarinn Bertoldo, vinur Lorenzo og
umsjónarmaður listasafnsins, var næst því að vera leiðbeinandi
Michelangelos á sviði höggmyndalistarinnar en nemandinn fór lítt að
ráðum hans. Eitt fyrsta marmaraverk hans er afbrigði af
fornrómverskri líkkistu og Bertoldo gerði eina svipaða úr bronsi.
Hún er kölluð Orrusta kentáranna (um 1492) og segir meira um
framtíðarstefnu listamannsins en Madonnan á tröppunum (um 1491), sem
er fíngerð lágmynd að þeirra tíma hætti,
í líkingu við verk flórenska
myndhöggvarans Desiderio da Settignano.
Flórens þessa tíma var miðstöð lista. Þaðan komu beztu málarar
og myndhöggvarar Evrópu og samkeppnin milli þeirra var hvetjandi.
Ríkidæmi var minna en áður, þannig að þeir fengu minni umbun fyrir
verk sín. Leonardo da Vinci og kennari hans, Verrocchio,
fluttust brott í leit betri tækifæra í öðrum borgum. Mediciættin
missti völdin árið 1494 og áður en pólitískts jafnvægi var komið á á
ný, var Michelangelo fluttur brott.
Í Bologna var hann ráðinn til að taka við verki nýlátins myndhöggvara
og gera smáskreytingar til að ljúka miklu verki við grafhýsi og skríni
hl. Dóminíks (1494-95). Marmarastytturnar þrjár eru frumgerðir
og mikilfenglegar. Hann vék frá skrautlegum hreyfanleika forvera
síns og styttur hans eru alvarlegar og efnismiklar í anda
fornklassíkur og hefða í Flórens allt frá dögum Giotto. Þessi
áherzla á alvöruna kemur einnig fram í vali marmarans sem hráefnis
verka hans og einföldun útlits mannslíkamans á meðan samtímamenn hans
lögðu alla áherzlu á hvert smáatriði líkamans. Þótt þetta séu
meginlínur í verkum Michelangelos, vék hann stundum frá þeim, ef honum
fannst ástæða til. Slíkt má sjá í fyrstu styttunni, sem
varðveittist, Bakkus, sem hann gerði í Róm (1496-97) eftir stutta
heimsókn í Flórens. Bakkus byggist á fornrómverskum styttum en
er hreyfanlegri og flóknari í útliti. Meðvitaður óstöðugleiki
verksins gerir það lifandi. Þessi stytta var gerð sem
garðskraut, þannig að hún er sjáanleg frá öllum hliðum. Það
gerir hana einstaka, vegna þess að flest önnur verk Michelangelos sýna
aðeins forhlið.
Bakkusstyttan leiddi til þess, að listamaðurinn var ráðinn til að
skapa Pietá (1498), sem er nú í Péturskirkjunni í Vatíkaninu.
Nafn styttunnar vísar ekki til þessa sérstaka verks, heldur til
guðrækislegrar ímyndar margra verka. Samkvæmt frásögnum af
sorgarástandinu eftir dauða Krists á tvenningin að vekja áhorfandann
til umhugsunar um lífsfórn Krists fyrir syndir heimsins og bæna um
fyrirgefningu. Erfiðasti hluti verksins var að framkalla tvær
styttur úr einni marmarablokk. Slík verk voru sjaldgæf á öllum
tímum. Þetta verklag var Michelangelo ekki ofviða, þar sem hann
kunni til verka, og tókst að gera mikilfenglega styttu mikilla
andstæðna og jók hróður sinn mjög. Honum var falið að gera
styttu af Davíð fyrir dómkirkjuna í Flórens. Svona stórt verk
var einstakt í borginni og Michelangelo notaði til þess risastóra
marmarablokk, sem hafði staðið ónotuð í 40 ár. Útlit styttunnar
fellur að fornklassískum formúlum, þótt listamaðurinn móti ekki
smáatriði líkamans. Þessi stytta er notuð sem fordæmi um
fullkomnun endurreisnarstílsins.
Samtímis gerð styttunnar af Davíð (1501-04) vann listamaðurinn að
fjölda guðsmóðurstyttna fyrir ýmsa einkaaðila. Meðal þeirra er
lítil stytta, tvær hringlaga lágmyndir, sem eru líkar málverkum
mismunandi dýptar. Styttan af guðsmóður með barnið er stór og
óhagganleg en málverkið af hinni heilögu fjölskyldu og lágmyndin af
guðsmóður, barninu og hl. Jóhannesi sem barni eru fullar af lífi.
Þar tákna handleggir og fætur hreyfinguna í gegnum tímann. Þar
er táknræn tilvísun til örlaga Krists, sem er svo algengt að sjá í
svipuðum verkum frá þessum tíma. Þær koma líka upp um aðdáun
listamannsins á Leonardo da Vinci, þótt hann neitaði stöðugt að vera
undir áhrifum frá öðrum. Endurkoma Leonardos til Florens árið
1500 eftir 20 ára fjarveru vakti spennu meðal ungra listamanna þar og
síðari tíma fræðimenn hafa verið á einu máli um áhrif hans á
Michelangelo, sem tókst að sameina þau sínum eigin stíl.
Miðbik ævinnar.
Eftir að hafa slegið í gegn með styttunni af Davíð annaðist
Michelangelo einkum stórverkefni. Hann laðaðist að
metnaðarfullum verkefnum og þrjózkaðist við að nota aðstoðarmenn.
Þessi vinnuaðferð leiddi til þess, að hann lauk fæstum verkefnunum.
Árið 1504 tók hann að sér að mála stóra fresku í ráðhúsi Flórens við
hliðina á annarri, sem Leonardo da Vinci hafði byrjað á. Báðar
freskurnar lýstu hernaðarsigrum og eru lýsandi dæmi um hagleik mestu
listamanna borgarinnar. Mynd Leonardos sýnir hesta á stökki en
Michelangelo málaði nakta hermenn á leið úr baði í á til að bregðast
við tilkynningu um árás. Þessi verk eru nú einungis til sem
frumteikningar. Árið 1505 hóf listamaðurinn gerð tólf styttna af
postulunum fyrir dómkirkjuna í Flórens og tókst aðeins að byrja á
styttu Matthíasar. Lífið í þeirri styttu lýsir e.t.v. bezt
áhrifum Leonardos á Michelangelo. Þessi ókláraða stytta var hin
fyrsta slíkra, sem heillaði
síðari tíma aðdáendur. Myndir hans virka þannig á áhorfendur, að
þær séu að reyna að brjótast út úr steininum og þessi tilfinning sé
tilgangur hálfunninna verkanna. Svo er líklega ekki, því hefur
vafalaust hefur listamaðurinn haft í hyggju að
ljúka þessum verkum. Michelangelo skrifaði sonnettu um það, hve
erfitt er fyrir myndhöggvara að skapa fullkomna mynd úr steinblokkum.
Michelangelo rauk upp til handa og fóta, þegar Júlíus II, páfi, kvaddi
hann til Rómar, og hann skildi verkefnin í Flórens eftir ókláruð.
Páfinn vildi að hann gerði 40 stórar styttur fyrir grafhýsi, því hann
vildi ekki vera minni maður en forverar hans, sem höfðu fengið
myndhöggvarann Antonio Pollaiuolo frá Flórens til verka líkt og
hertogarnir í Feneyjum og keistari Hins heilaga rómverska ríkis,
Maximilian I. Júlíus II, páfi, var metnaðarfullur og hugmyndaríkur
eins og Michelangelo en vegna byggingar Péturskirkjunnar og herferða
sinna varð hann áþreifanlegar var við kostnaðinn við verkið.
Michelangelo trúði því, að Bramante, arkitekt
Péturskirkjunnar, hefði lagt að páfa að draga úr fjármögnun
grafhvelfingarinnar. Hann yfirgaf Róm en páfinn beitti yfirvöld
í Flórens þrýstingi til að senda hann til baka. Hann hóf gerð
risastórrar marmarastyttu af páfa í hinni nýsigruðu borg Bologna
(borgarbúar felldu þessa styttu skömmu eftir að þeir hröktu páfaherinn
brott). Síðan var honum valið ódýrara verkefni við að mála loft
Sistínsku kapellunnar (1508-12).
Sistínska
kapellan hafði mikið táknrænt gildi fyrir
páfaríkið sem helgasti staður Vatikansins og vettvangur mestu
hátíðarathafna, s.s. val og kostningu nýrra páfa. Þar voru
mikilfenglegar veggmyndir og Michelangelo var beðinn um að bæta
loftmyndunum við. Postularnir voru aðalviðfangsefni þeirra en
fram að þeim tíma sýndu loftmyndir aðeins einstakar persónur, ekki
dramatískar sviðsmyndir. Hlutar þessa verks birtast í 12 stórum
mannamyndum eftir Michelangelo, sjö postular og fimm völvur eða
kvenspámenn úr klassískum þjóðsögum. Það var óvenjulegt að sjá
kvenmyndir í slíkum verkum. Listamaðurinn kom þessum persónum
fyrir á jöðrum loftsins og fyllti millibilið með myndum af sköpuninni.
Þrjár þeirra sýna sköpun jarðar, þrjár skeið úr ævi Adams og Evu og
þrjár fjalla um Nóa. Neðan spámannanna og spákvennanna eru
myndir af 40 kynslóðum forfeðra Krists, sem hefjast með Abraham.
Þessu mikla verki lauk Michelangelo á 4 árum með nokkrum hléum á
árunum 1510-11, þegar hann fékk engar greiðslur fyrir vinnu sína.
Strax að þessu verki loknu snéri Michelangelo sér að
uppáhaldsverkefninu, grafhýsi Júlíusar II, páfa. Á árunum
1513-15 gerði hann styttuna af Móses, sem var líklega fyrirmyndin að
myndunum af postulunum í Sistínsku kapellunni. Þessi efnismikla
stytta felur í sér mikla orku. Hann lagði meiri áherzlu á
smáatriði en í fyrri styttum, þegar hann hafði lært að kalla þau fram
án þess að minnka áhrif massans. Frá sama tíma eru tvær styttur
af föngum eða þrælum í fjötrum, sem voru einnig gerðar fyrir grafhýsið
en var ekki komið þar fyrir, þar sem þær voru ekki af réttri stærð
miðað við nýjár áætlanir. Michelangelo geymdi þær til gamals
aldurs, þar til hann gaf þær fjölskyldu, sem hafði hjúkrað honum í
veikindum, og nú prýða þær Louvre-safnið í París. Þær eru
eftirmyndir af mannamyndunum í hvelfingunni í Sistínsku kapellunni,
s.s. nöktu verurnar tvær, sem halda blómsveigum yfir hásætum
spámannanna. Fjölbreytni útlits þeirra og svipbrigði mikilla
tilfinninga var nýlunda í höggmyndalist endurreisnartímans. Í
fornöld gerðu Hellenar slíkar styttur og Michelangelo kynntist þeim,
þegar Laocoön-stytturnar fundust árið 1506. Gamli maðurinn og
synir hans á unglingsaldri höfðu greinileg áhrif á þessar þrjár
styttur Michelangelos og skyldar loftmyndir. Fyrstu
loftmyndirnar frá 1508 sýna þessi áhrif ekki. Michelangelo
beitti þeim ekki fyrr en hann var tilbúinn til þess og hann hafði
verið á þessari braut fyrir fund Laocoön-styttnanna eins og sjá má í
styttu hl. Mateusar frá 1505.
Fjármagn til framhalds byggingar grafhýsis Júlíusar II, páfa, fékkst
ekki að honum látnum árið 1513. Leó X, páfi, sonur Lorenzo
mikla, hafði þekkt Michelangelo frá barnæsku. Hann fól honum
einkum verkefni í Flórens til dýrðar Medicifjölskyldunni fremur en
fyrir páfastól. Borgin var undir stjórn frænda Leós, Cardinal
de’ Medici, sem síðar varð Klemens VII páfi (1523-34), og Michelangelo
starfaði með á páfaferlinum. Kardinálinn tók virkan þátt í
starfi hans. Hann lagði fram nákvæmar áætlanir en gaf
listamanninum samt nægilegt olnbogarúm. Michelangelo var kominn
inn á svið byggingarlistarinnar. Hann gerði lítið módel af
endurbyggðum bústað Medicifjölskyldunnar og stórt af sóknarkirkjunni
San Lorenzo. Hann lagði mikinn metnað í þessi verk. Ekkert
varð úr byggingu kirkjunnar en lítil kapella var byggð í tenglslum við
gömlu kirkjuna fyrir grafhýsi Medicifjölskyldunnar.
Medicikapellan.
Aðalástæðan fyrir byggingu þessarar kapellu var óvænt fráfall tveggja,
ungra erfingja, Giuliano og Lorenzo, 15l6 og 1519.
Marmarainnrými kapellunnar var aðalverkefni Michelangelos til 1527,
bæði frumlegar veggskreytingar og stytturnar á gröfunum, sem má einnig
rekja til loftmynda Sistínsku kapellunnar. Útkomar varð
fullkomnasta verk Michelangelos, sem til er. Hlutföll og þykkt
glugga, múrbrúna og þess háttar gefa í skyn einbeitta endurskoðun
klassískra hefða í byggingarlist.
Við hliðina á þessum frábæru skreytingum eru hinar tvær frumlegu
grafir með bogalaga toppstykkjum. Ofan á þeim sitja lágmyndir af
manni og konu, sem tákna dag og nótt annars vegar og dögun og rökkur
hins vegar, að sögn listamannsins sjálfs. Slíkar tímalíkingar höfðu
aldrei verið notaðar á grafir áður. Tíminn er hinn endalausi
Hringur, sem táknar upphaf og endalok alls.
Stytturnar eru meðal þekktustu verka listamannsins.
Dagur og rökkur eru stórar og hafa fremur rólegt yfirbragð í
mikilleik sínum, þótt greina megi innri eld í degi. Báðar
kvenstytturnar eru háar og grannar með smáa fætur, sem talið var til
fegurðar meðal samtímamanna. Að öðru leyti mynda þær andstæður.
Dögun er jómfrúarímynd, sem teygist upp eftir boganum eins og hún sé
að brjóta sér leið inn í lífið. Nóttin er sofandi en ímynd
hennar gefur í skyn erfiðar draumfarir.
Á þessu árabili hannaði Michelangelo aðra viðbyggingu við þessa sömu
kirkju, bókasafn fyrir bækur, sem Leó páfi ánafnaði því. Bæði í
Flórens og annars staðar voru bókasöfn algeng í klaustrum. Við
hönnun þessa bókasafns varð listamaðurinn að taka tillit til
bygginganna á staðnum og það var byggt á grunni eldri bygginga.
Lýtið rými á annarri hæð þess var notað sem anddyri. Þar er
stigi upp í stærri rými bókasafnsins á nýrri þriðju hæðinni.
Stigasalurinn (ricetto) hýsir frægustu og frumlegustu veggskreytingar
Michelangelos.
Klemens páfi flúði frá Róm, þegar hún var hertekin og rænd 1527.
Flórensbúar gerðu uppreisn gegn Medicifjölskyldunni og komu aftur á
lýðræði. Skömmu síðar settust herir Medici um borgina og sigruðu
hana 1530. Á meðan á umsátrinu stóð hannaði Michelangelo
varnarmannvirki. Þau lýsa skilningi hans á nútímavörnum, sem
þurfti að byggja fljótt úr einföldum efnum og gætu staðist árásir
herja og stórskotaliðs. Fallbyssur voru teknar í notkun um miðja
14. öld og gerðu árásarherjum leikinn léttari. Fyrrum dugðu
háreistir kastalar bezt gegn árásum en lægri og þykkari múrar stóðust
betur fallbyssuárásir. Einnig var auðveldara að gera gagnárásir
frá slíkum mannvirkjum og oft hefur verið dáðst að teikningum
Michelangelos.
Michelangelo hélt vinnu sinni við grafhýsi Medicifjölskyldunnar áfram,
þegar hún komst aftur til valda árið 1530. Líklega tengdist
hollusta hans fremur borginni en valdakerfi hennar. Tvö aðalverk
hans frá þessum tíma eru Apollo eða Davíð og Sigurinn.
Lýðræðisleg stjórn borgarinnar kom styttu Davíðs fyrir á ráðhústorginu
og gerðu hana að tákni borgarinnar. Handleggir hennar brotnuðu
af í átökunum við Mediceherinn. Sigurinn sýnir sigurvegarann
troða óvininn, gamlan mann, fótum. Þessi stytta var líklega
ætluð grafhýsi Júlíusar páfa, því teikningar af henni voru meðal
skjala, sem tilheyrði því verki. Ungir myndhöggvarar
manneristahópsins notuðu hana gjarna sem fyrirmynd.
Michelangelo fór frá Flórens árið 1534 fyrir fullt og allt, þótt hann
hefði alltaf borið þá von í brjósti að koma aftur til að sinna óloknum
verkum. Hann dvaldi í Róm þann tíma, sem hann átti ólifaðan, og
skapaði þar mikilfengleg verk, sem voru flest á nýjum nótum.
Mörg bréfa hans til fjölskyldu sinnar í Flórens frá þessum tíma eru
varðveitt. Hann nefndi oft áætlanir um hjónaband frænda sins,
sem átti að tryggja framhald fjölskyldunafnsins. Faðir
Michelangelos lézt árið 1531 og uppáhaldsbróðir hans um svipað leyti.
Hann lýsti vaxandi áhyggjum sínum af elli kerlingu og óhjákvæmilegum
endalokum. Áhugi hans á ungum karlmönnum kom einnig fram í sumum
bréfanna, einkum hinum efnilega aðalsmanni Tommaso Cavalieri, sem tók
síðar þátt í borgarmálum Rómar. Margir lásu samkynhneigð úr
þessum orðum en listamaðurinn mótmælti slíku kröftuglega. Hvað
sem því líður, sýndi hann engin merki þess sem ungur maður.
Síðari tíma athuganir, byggðar á frekari gögnum, gefa fremur til
kynna, að hann hafi verið að leita sér sonar, sem væri fyrirmynd
annarra manna og vildi taka það hlutverk að sér.
Mörg ljóð Michelangelos frá þessum tíma hafa varðveitzt. Hann
hóf ritun stuttra ljóða að hætti áhugamanna um þetta leyti á frumlegan
og áhrifamikinn hátt. Meðal u.þ.b. 300 fullunninna ljóða eru 75
sonnettur og 95 fullgerð ástarljóð, sem voru svipuð að lengd og
sonnetturnar en ekki eins formföst. Þau gefa til kynna, að
listamaðurinn hafi verið þeirrar skoðunar, að ástin leiði menn á hinni
erfiðu leið til guðdómsins.
Eftir aldarfjórðungs hlé snéri Michelangelo sér aftur að því að mála
freskur árið 1534. Þá málaði hann Dómsdaginn fyrir hinn nýja
páfa, Pál III, á endavegg Sistínsku kapellunnar. Slík verk höfðu
verið vinsælt viðfangsefni í ítölskum kirkjum á miðöldum, allt fram
til aldamótanna 1500. Margir álíta, að þetta viðfangsefni hafi
orðið vinsælt á ný vegna gagnsiðbótar þessa páfa. Handbragð
þessa verks er ólíkt fyrri slíkum verkum listamannsins. Samspil
litanna er einfalt, brúnir mannslíkamar með dökkbláan himin í
bakgrunni. Verurnar eru ekki eins kraftmiklar og útlínur þeirra
ekki eins nákvæmar, meira í ætt við massa án mittis. Efst í
miðju verksins lyftir Kristur hægri armi yfir þá, sem skulu fá
sáluhjálp, en vinstri armur liggur niður með síðunni og fordæmir
fólkið þeim megin. Það má líkja þessu verki við vogarskálar, sem
vega menn og meta. Hinir hólpnu stíga hægt upp á himininn en
hinir fordæmdu sökkva. Neðst á vegnum rísa beinagrindur upp úr
grafhýsum sínum líkt og miðaldafyrirmyndunum. Hægra megin ferjar
Karon sálirnar yfir ána Styx. Þetta er heiðin fyrirmynd, sem
Dante gerði ásættanlega fyrir krisnina í Guðdómlega gamanleiknum, sem
úmbríski listamaðurinn Signorelli málaði síðan. Michelangelo
dáðist að þessum listamanni vegna hæfileika hans til að framkalla
dramatískar tilfinningar með nákvæmni í gerð mannslíkamans.
Síðustu áratugirnir.
Á efri árum fékkst Michelangelo minna við höggmyndir, málverk og
ljóðagerð en var iðnari við byggingarlist, sem krafðist minni
líkamlegrar vinnu. Hann var eftirsóttur hönnuður mikilfenglegra
minnismerkja í Róm, sem áttu að staðfesta stöðu borgarinnar sem miðju
heimsins. Tvö þessara verka, „Capitol-torgið” og hvelfing
Péturskirkjunnar eru enn þá meðal helztu kennileita borgarinnar.
Hann lauk hvorugu verkinu en að honum látnum var þeim lokið í anda
hans.
„Capitol-hæðin” var miðpunktur hinnar fornu Rómarborgar og var
miðstöð borgarstjórnarinnar á 16. öld. Borgarstjórnin var lítið
annað en nafnið eitt í borg, sem páfarnir réðu, en engu að síður var
hæðin virðingarstaður. Michelangelo endurhannaði gamla
borgarmúrinn öðrum megin torgsins og hannaði sams konar byggingar
beggja vegna við það. Forhliðar þeirra voru íburðar- og
ábúðarmiklar með samhliða, tveggja hæða risasúlum og mun minni, einnar
hæðar súlum báðum megin þeirra. Þessi samsetning framkallar
kraftmikið samræmi, sem skyggir þó ekki á byggingarnar á bak við.
Hann hannaði einnig grunnmynd sporöskjulagaðs torgsins í kringum hina
fornu styttu af Markúsi Árelíusi keisara. Vega legu sinnar á
hæðinni er torgið ekki ferhyrningur, heldur breiðara ráðhússmegin og
mjórra andspænis því, þar sem torgið er opið. Þar opnast það
sjónum þeirra, sem ganga upp langar tröppur, og lögunin skapar
sérstaka tilfinningu fyrir rými þess.
Aðalhlutverk hvelfingar Péturskirkjunnar er að vera áberandi
kennileiti úr fjarlægð og staðfesting á mikilvægi borgarinnar.
Víða í heiminum er að finna eftiríkingar af henni, s.s. á þinghúsinu í
Washington DC og á þinghúsinu í Havana á Kúbu, sem er raunar
eftirlíking þinghússins í Washington DC. Fyrirmynd hennar er
hvelfing dómkirkjunnar í Flórens, sem er 100 árum eldri.
Hvelfing Péturskirkjunnar var reist að Michelangelo látnum og mikið
hefur verið deilt um að hve miklu leyti hafi verið farið að hugmyndum
listamannsins. Eftirmaður hans lét gera hana oddmjórri en fram
kemur á kunnustu teikningum Michelangelos, sem eru e.t.v. ekki
lokateikningar hans, því hann breytti hinum ýmsu teikningum oft áður
en hann lagði þær fram.
Michelangelo lagði mesta áherzlu á neðri hluta Péturskirkjunnar.
Hann hafnaði tillögum arkitektanna, sem höfðu starfað við hana næst á
undan honum og samþykkti einungis tillögur upprunalega arkitektsins,
Bramante. Hann studdist við fyrri teikningar með jafnarma krossi
í staðinn fyrir nýlegri og algengari tillögur um latneska krossformið.
Honum líkaði ekki við síendurteknar smáskreytingar í tillögum síðustu
arkitektanna, því þær drógu úr stærðaráhrifum kirkjunnar. Hann
breytti innanhússteikningum Bramantes og sameinaði rýmið meira.
Það er umlukið hálfhringlaga vegghlutum á allar fjórar hliðar innan
hvelfingarinnar. Mesta áherzlu lagði hann á bogavegginn bak við
altarið, þar sem hann kom fyrir áhrifamiklu samspili risa- og
smásúlna, líkt og á „Capitol-hæðinni”. Í Péturskirkjunni eru þær
ekki burðarvirki en eru felldar að bogadregnum útveggjunum.
Þannig fékkst samspil hæðar og breiddar súlnaraðanna.
Umhverfis gólfflötinn undir hvelfingunni lét Michelangelo reisa
súlnagöng. Súlutopparnir eru tengdir hvelfingunni með bitum og á
þeim hvílir ekki sérstakt þak, þannig að þær líkjast nokkuð skástoðum
gotneskra hvelfinga. Engu að síður er þetta klassísk útfærsla,
sem skapar jafnvægi milli efri og neðri hluta þessa hluta kirkjunnar.
Michelangelo var aðalarkitekt Péturskirkjunnar til dauðadags en sinnti
jafnframt fjölda minni verkefna í Róm. Hann fullhannaði
aðalbyggingu Farnesehallarinnar, bústað Páls III, páfa, og fjölskyldu
hans. Veggur efstu hæðar hennar garðmegin var gerður undir hans
umsjá. Hann beitti nýstárlegri hönnun við borgarhliðið Porta Pia
og kirkju flórensku sóknarinnar í Róm, sem var þó aldrei lokið
samkvæmt teikningum hans.
Síðustu freskurnar, sem hann málaði, eru í Pálskapellunni í Vatikaninu,
þar sem almenningi er sjaldan veittur aðgangur. Þær eru ólíkar
fyrri freskum hans, þar sem þær eru lægra á veggjunum og því
auðveldara að virða þær fyrir sér. Rými dýptar þeirra er meira,
þær eru dramatískari og meira í anda samtíma listamannsins en fyrri
verk hans. Meðal listamanna, sem Michelangelo kynntist og virti
mikils, voru Titian, sem dvaldi í Róm á árunum 1542-50. Margir
þykjast merkja litaáhrif frá honum í freskum Pálskapellunnar.
Ljóðagerð Michelangelos breyttist síðustu æviárin. Hann orti
aðallega trúarlegar sonnettur, sem hvöttu menn til bæna, en lagði
minni áherzlu á orðskipan og hugmyndafræði.
Á þessum síðustu æviárum hóf listamaðurinn gerð tveggja styttna af
Kristi látnum fyrir sjálfan sig, sem hann lauk ekki. Hin fyrri
og stærri var ætluð grafhýsi hans og hin síðari, sem sýnir hinn
syrgjandi Jósef frá Arimateu eða Nikódemus?, er sjalfsmynd
(Michelangelo hafði sett sjálfan sig í spor hins iðrandi syndara áður,
s.s. í Dómsdagssyrpunni). Listamaðurinn var ekki ánægður með
árangurinn, braut hluta af styttunni og hætti við verkið.
Æviskeið hans er röð af ófullgerðum verkum og hann var sífellt að
breyta þeim, þar til hann gafst oft upp. Honum var vel ljóst,
hve ófullkominn hann var, en samt rann honum oft í skap, þegar
verkkaupendur mátu verk hans ekki að verðleikum.
Styttur Michelangelos:
Madonnan á tröppunum (1491?; Buonarrottihöllin í Flórens), Orrusta
kentáranna (1492?; sama stað), Heilagur Petróníus og Engill (1494-95;
S. Domenico í Bologna), Bakkus (1496-97; Bargello í Flórens), Pietá
(1499; Péturskirkjan í Vatikaninu), Davíð (1501-04; Akademían í
Flórens), Guðsmóðir með barnið (1501-04; Vorfrúarkirkjan í Brugge),
Guðsmóðir með barnið og heilagan Jóhannes sem barn (1503; Konunglega
akademían í London), Guðsmóðir með barnið (1503; Bargello),
Heilagur Matteus (1505?; Accademia), Móses (1513-15?; gerð fyrir
grafhýsi Júlíus II páfa; S. Pietro í Vincoli í Róm),
Uppreisnarþrællinn og Deyjandi þrællinn (1513-16; Louvre í París),
Kristur upprisinn (eða Kristur með krossinn á herðunum; 1519-20; Santa
Maria Sopra Minerva í Róm), fjórar ókláraðar mannamyndir, kallaðar
Þrælar eða Fangar (1520?; Accademia). Grafhýsi
Medicifjölskyldunnar (Dögun, Afturelding, Dagur, Nótt, Giuliano af
Medici, Lorenzo af Medici og Guðsmóðir; 1520-34; S. Lorenzo í
Flórens), Apollo (eða Davíð; 1530; Bargello), Sigur (1532-34?; Gamla
höllin í Flórens), Pietá (Kristur tekinn af krossinum; 1550-55;
dómkirkjan í Flórens) Rondanini Pietá (1552-64; Sforzensco-kastalinn í
Mílanó).
Teikningar:
Aðalsöfn teikninga Michelangelos er að finna í Brezka safninu,
Konunglega safninu í Windsor, Ashmole-safninu í Oxford, Casa
Buonarrotti í Flórens og Teylers-safninu í Haarlem í Hollandi.
Byggingarlist.
Kapella Leós X (helguð Cosmas og Damian; forhlið frá 1514; í kastala
hl. Angelós í Róm), Bókasafn Lárentíusar (1523-59; S. Lorenzo í
Flórens), Farnesehöllin (1547; múrbrúnir forhliðar og veggur efstu
hæðar að inngarði í Róm), hvelfing Péturskirkjunnar (hannaður 1557-61;
Vatikanið) og borgarhliðið Porta Pia (1561; í Róm).
Málverk.
Hin heilaga fjölskylda (Doni Tondo; 1503-05?; Uffizi-safnið í
Flórens), freskurnar í hvelfingu Sistínsku kapellunnar (1508-12;
Vatikanið), Dómsdagur (1534-41; í Sistínsku kapellunni), Trúskipti hl.
Páls (1542-45; Pálskapellan í Vatikaninu), Krossfesting hl. Péturs
(1542-50; í Pálskapellunni í Vatikaninu). |
