|
Fyrir
landvinninga.
Áður en Spánverjar komu til skjalanna höfðu flestir íbúar
landsins komið sér fyrir í vesturhlíðum fjalllendisins.
Hinar þróaðri menningarþjóðir indíána héldu sig á þessu
svæði og hagstæðustu skilyrði til búsetu voru á hásléttu
Cordillera Oriental í Andesfjöllum.
Núverandi höfuðborg, Bogotá, er nærri suðurjaðri þessarar
hásléttu. Hún teygist
norður að fjöllunum, sem skilja hana frá vatnasviði Cesar-árinnar.
Þarna fundu Spánverjar stærstu byggðir indíána, sem töluðu
Chibchan. Á þeim tíma
voru þessir indíánar í herför til að sameina ættbálkana.
Ættbálkar
indíánanna í Kólumbíu voru svipaðir nema Karíbarnir, sem voru að
koma sér fyrir í fjalladölunum.
Þeir stunduðu landbúnað á fremur þéttbýlum svæðum og
bjuggu gjarnan í þorpum við skipulögð trúarbrögð, stéttarskiptingu
og arfgengar veraldlegar og trúarlegar stöður í móðurætt.
Ættbálkarnir í Cordillera Central og þrengri hlutum
Cauca-dalsins bjuggu síður í þorpum vegna landslagsins.
Hinir þróaðri Chibcha herjuðu á aðra ættbálka vopnaðir
skotspjótum.
Landslag
og loftslag takmarkaði þróun þessara menningarsamfélaga.
Líklega var þriðjungur indíánanna af stofni Chibcha, þegar
Spánverjar komu til landsins. Ekkert
húsdýranna og villtra ættingja þeirra, sem lifðu í Mið-Andesfjöllum,
fundust í Kólumbíu. Chibcha-indíánarnir
voru laghentir og einbeittu sér að notagildi hlutanna, sem þeir smíðuðu,
eða túlkuðu hugmyndir sínar með þeim.
Landnámið.
Rodrigo de Bastidas kannaði strandlengju Kólumbíu.
Hann sigldi meðfram Karíbaströndinni 1500-01, milli höfðanna
La Vela og Manzanilla (Panama). Francisco
Pizarro kannaði Kyrrahafsströndina 1525.
Raunverulegt landnám í Kólumbíu hófst ekki fyrr en 1525, þegar
Bastidas stofnaði Santa Marta á norðurströndinni.
Árið 1533 stofnaði pedro de Heredia Cartagena, sem varð ein aðastöðva
sjóhers og verzlunarflota Spánverja.
Gonzalo Jiménez de Quesada stofnaði Bogotá 1538.
Í lok 1539 var búið að stofna allar nýlenduborgirnar nema
ein og lokið við að tengja þær með vegasambandi.
Um miðja öldina var landnáminu lokið.
Nýlendutíminn
hófst 1549 með stofnun stjórnsýslu- og dómsvalds í Santa Fé de
Bogotá. Landvinningamenn höfðu
komið á fót héraðsstjórnum í samræmi við samninga þeirra við
spænsku krúnuna. Spænska
stjórnin tók síðan að sér yfirstjórn allra nýlendnanna.
Forseti þeirra (audiencia) stýrið ríkisstjórninni fyrir hönd
varakonungsins í Perú. Vegalengdir
og erfiðar samgöngur komu í veg fyrir stöðugt samband milli ráðamanna
og miðstýringu. Innfæddir hrundu niður vegna sjúkdóma, sem Evrópumenn báru
með sér og þrælkunar. Á
meðan þetta stjórnarfyrirkomulag var notað, ríkti pólitísk ró meðal
íbúanna. Rómverks-katólska
kirkjan lék veigamikið hlutverk í félags- og velferðarmálum og rak
flesta skóla landsins. Kirkjan
var öflugt verkfæri krúnunnar, sem réði henni að mestu.
Íbúum
nýlendna Spánverja hætti að fækka í lok 17. aldar og í upphafi
hinnar átjándu. Aðlögun
indíánanna að hinni nýju menningu og blönduð hjónabönd útrýmdu
siðum og háttum þeirra. Víða
í afskekktum og einangruðum hlutum landsins þróaðist stjórnsýslan
eftir aðstæðum og olli oft hrepparíg og hatrammri, innbyrðis
samkeppni. Efnahagurinn
byggðist á námugreftri og landbúnaði en mikilvægur textíliðnaður
byggðist smám saman upp í Socorra, norðan Bogotá, um miðja átjándu
öldina. Þrælahald var
fylginautur landvinninganna og varð algengt á námusvæðunum í Chocó
og Vestur-Antioquia og á landbúnaðarsvæðum Cauca-dalsins, í Neðri-Magdalenadalnum
og á strandláglendinu. Indíánarnir
voru víðast meðhöndlaðir eins og þrælar.
Frá fyrri hluta 16. aldar voru þeir skyldaðir til að greiða
skatta í gulli eða vinna af sér álögurnar.
Varakonungsdæmið
Nýja-Granada,
sem náði yfir núverandi Kólumbíu, Panama (eftir 1751), Venesúela
og Ekvador, var stofnað á árunum 1717-23 og endurskipulagt 1740. Næstu áratugina beindust aðgerðir stjórnvalda að
aukinni miðstýringu, bættum stjórnarháttum og samgöngum og frjálslegri
verzlun í heimsveldinu. Íbúunum
fjölgaði, verzlun jókst og velmegunin náði til þegnanna.
Menntaðir kreólar (innfæddir Spánverjar), sem voru margir embættismenn
krúnunnar, gerðust virkari í stjórnmálum og stofnuðu hersveitir með
leyfi Karls III, Spánarkonungs. Fremur
stór hópur auðugra landeigenda og kaupmanna voru burðarásar
efnahagslífsins og studdu þessar aðgerðir.
Árið 1781 efndu bændur og iðnaðarmenn til
Comunero-uppreisnarinnar í kjölfar skattahækkana.
Þótt nokkrir kreólar leiddu uppreisnarmenn til Bogotá, hikuðu
flestir þeirra eða unnu gegn þeim. Á árunum 1785-1810 snérust mið- og yfirstéttarkreólar
frá andstöðu gegn pólitískum og efnahagslegum breytingum og hófu
baráttu fyrir ýmsum breytingum í stefnu stjórnar konungs.
Árið 1809 snéru þeir sér að baráttu fyrir óheftum
einkarekstri, afnámi þrælahalds, takmörkun valda stjórnarinnar og
algerlega frjálsri verzlun innanlands og við útlönd.
Umbætur
á sviði menntamála voru ofarlega á blaði kreólanna í Granada.
Caballero y Góngora, erkibiskup og varakonungur 1782-88, lagði
mikla áherzlu á menntamálin. Hann
kom fram nútímalegum áætlunum um nám í skólum, opnaði námuskóla
og studdi leiðangur grasafræðinga undir forystu náttúrufræðingsins
José Celestino Mutis. Margir
helztu sjálfstæðissinnar landsins voru menntaðir í nýja skólakerfinu.
Fyrsta dagblaðið og leikhúsið litu dagsins ljós eftir 1790.
Áhugi fyrir ritstörfum vaknaði og samkomur menntamanna urðu
algengar. Árið 1808 var
hollusta íbúa Granada við krúnuna óvéfengjanleg nema meðal
nokkurra einstaklinga. Mið-
og yfirstétt kreóla, sem hafði stutt spænsku stjórnina dyggilega,
var farin að linast í trúnni vegna efnahagsmála, hneykslismála í
konungsfjölskyldunni og aukinnar spennu milli þeirra og evrópskra Spánverja.
Byltingin
og sjálfstæði.
Innrás Frakka í Spán 1808 vakti upp föðurlandstilfinningu og
stuðning við konung og olli kirkjunnar mönnum miklum áhyggjum.
Granadamenn höfðu áhyggjur af örlögum heimsveldisins og
mismunandi áherzlur ráðamanna í nýlendunum og heima fyrir á stjórnarhætti
á meðan Ferdinand VII var í haldi Frakka leiddu til deilna í Nýja-Granada
og nokkurra sjálfstæðisyfirlýsinga.
Árið 1810 var spænskum embættismönnum alls staðar steypt af
stóli nema í Santa Marta, Ríohacha, Panama og Ekvador.
Þjóðhátíðardagurinn er miðaður við uppreisnina í Bogotá
20. júlí 1810, þótt nýjar ríkisstjórnir hétu Ferdinand VII
hollustu og lýstu ekki yfir sjálfstæði landanna fyrr en árið 1811.
Hugsjónamenn og metnaðarfullir héraðsleiðtogar sáu fyrir sér
sambandsríki. Leiðtogar
kreóla vildu miðstýringu nýju ríkisstjórnanna og afleiðingin var
nokkrar borgarastyrjaldir, sem gerðu Spánverjum kleift að ná héruðunum
undir sig á ný 1816-18. Leifar
lyðveldishersins flúði til Ilanos í Casanare, þar sem Francisco de
Paula Santander endurskipulagði herinn.
Hann var áberandi í kólumbískum stjórnmálum til dauðadags
1840.
Gagnkvæmar
refsiaðgerðir evrópskra herja og skæruliða gerðu konungshollustu að
engu og héldu næstum óslitið áfram frá 1810 til aldamótanna 1900.
Skæruliðar í Casanare sameinuðust Simón Bolívar í
Orinocodalnum í Venesúela. Árið
1819 var ríkisstjórn þeirra komin á laggirnar og haldin var ráðstefna
um stjórnarskrá í Angostura (nú Ciudad Bolívar í Venesúela) með
fulltrúm frá Casanare og nokkrum venesúelskum héruðum.
Sama ár réðist Simón Bolívar inn í Kólumbíu og sigraði
Spánverja með yfirburðum 7. ágúst við Bovacá.
Orrusturnar við Carabobo í Venesúela árið 1821 og Pichincha
í Ekvador 1822 réðu úrslitum. Hreinsunaraðgerðum var lokið 1823 og Simón Bolívar
leiddi menn sína til Perú.
Þingið
í Angostura lagði grundvöll að lýðveldisstofnun í Kólumbíu
(1819-30), sem þá var kölluð Stóra-Kólumbía vegna þess að hún
náði yfir núverandi landsvæði Kólumbíu, Panama, Venesúela og
Ekvadors. Árið 1821 var
skipulagningu lýðveldisins lokið á þinginu í Cúcuta en allt fram
að þeim tíma hafði herinn og kirkjan völdin.
Simón Bolívar var forseti landsins en hann mátti ekki verað að
því að stjórna landinu og fól forsætisráðherranum það
hlutverk. Nýja ríkisstjórnin
kaus Bolívar forseta og Santander varaforseta en hann hélt í rauninni
um valdataumana.
Á
meðan á styrjöldinni stóð lifði Stóra-Kólumbía kröftugu lífi.
Herinn og borgararnir kepptu um pólitískar stöður og hrepparígur
leiddi til uppreisnar undir forystu José Antonio Páes, hershöfðingja,
í Venesúela. Simón Bolívar
snéri aftur frá Perú til að efla einingu en fékk einungis staðfestingu
á eigin völdum. Óánægjan
magnaðist og í ljós kom, að engin samtök studdu lýðveldið nægilega
til að vilja berjast fyrir það.
Árið 1829 hafði Simón Bolívar skipt landinu í fernt og sett
venesúelska hershöfðingja yfir landshlutana.
Á ráðstefnunni í Ocana hafði ekki tekizt að skipuleggja lýðveldið
og Bolívar tókst það ekki á stuttum einvaldsferli 1828-30.
Hann kallaði saman til ráðstefnu 1830 og útkoman var stjórnarskrá
fyrir Nýja-Granada, sem náði yfir núverandi Kólumbíu og Panama.
Á þessari ráðstefnu sagði Bolívar af sér og hélt til norðurstrandarinnar,
þar sem hann dó 17. desember 1830 í Santa Marta.
Skömmu fyrir þessa atburði höfðu Venesúela og Ekvador sagt
sig úr sambandinu við Stóra-Granada.
Árið 1835 bjuggu u.þ.b. 1,5 milljónir manna í Nýja-Granada. |
