|
Lýðveldið
til 1930. Santander,
varaforseti Bolívars og síðar leiðtogi stjórnarandstöðunnar, sem
barðist gegn einræðisherranum Bolívar 1828, var forseti landsins frá
1832-37 og réði öllu, sem hann vildi.
Á þessum áratug var nokkur velmegun en borgarastyrjöld brauzt
út 1840 og kæfði iðnvæðinguna í fæðingu, truflaði viðskipti
og kom í veg fyrir fjárfestingu í landinu.
Fræjum tortryggni og samkeppni milli frjálslyndra og íhaldsmanna
hafði verið sáð og blóðug bylting hófst 1840 og stóð nokkuð óslitið
til 1903.
Nútímasaga
stjórnmála landsins hófst síðla á fimmta áratugi 19. aldar með
skýrari línum milli frjálslyndra og íhaldsmanna. Íhaldsmaðurinn Tomás Cipriano de Mosquera, hershöfðingi
og forseti 1845-49, veitti einkarekstrinum einkaleyfi til sölu tóbaks
og jók erlend viðskipti. Þessar
breytingar ollu aukinni framleiðslu og útflutingi tóbaks en dró úr
skatttekjum ríkissjóðs.
Árið
1849 varð Jesé Hilario Lópes, hershöfðingi og meðlimur róttæka
armsins í frjálslynda flokknum, forseti.
Það kom í hans hlut að framfylgja umbótum, sem voru samþykkt
1850 og ollu mikilli spennu í stjórnmálum og sundruðu samstöðu þjóðarinnar
stjórnmála- og efnahagslega í hálfa öld.
Stefna hinna róttæku frjálslyndu undir forystu Lópes hershöfðingja
var að auka frelsi almennings í Kólumbíu.
Ríkisstjórn hans batt enda á þrælahald og eignarhald samfélagsins
á landi indíána, veitti fjármagni úr ríkissjóði til héraðs- og
sveitastjórna til uppbyggingar og dró úr eða afnam marga skatta og
gjöld til ríkisins.
Þessar
umbætur, sem áttu að koma almenningi til góða snérust einhvern
veginn upp í andstæðu sína og gerðu hinum auðugu enn auðveldara að
arðræna hina fátæku. Fjöldi
þræla var aðeins 25 þúsund (árið 1851 u.þ.b. 2 milljónir), þannig
að frelsun þeirra hafði lítil áhrif miðað við hrun samfélaga
indíánanna, sem hafði áhrif á þriðjung íbúa landsins.
Indíánarnir voru ginntir til að láta af hendi litlu
landskikana sína og þar með hið litla frelsi, sem þeir nutu.
Innan fárra ára var allt þetta land komið á fárra manna
hendur. Indíánarnir voru
orðnir leiguliðar á eigin landi og það var notað til beitar.
Ágreiningur
milli stéttanna kraumaði undir niðri og valdabarátta æðri stéttanna
var grímulaus. Innbyrðis
barátta þeirra snérist aðallega um stjórnarhætti, miðstýringu eða
sambandsríki, og hlutverk katólsku kirkjunnar í þjóðfélaginu. Fylgjendur sambandsríkis höfðu yfirhöndina á árunum
1863-80, þegar landið var kallað Bandaríki Kólumbíu.
Síðari tilvísanir ríkisstjórna landsins til þessa tíma hétu:
„Tímabil borgarastríða”.
Kólumbíumenn eyddu 51 mánuði af áratugunum milli 1860 og
1880 í mismunandi blóðug átök.
Herinn var svo lítill, að hann gat ekki haldið uppi lögum og
reglu.
Fylgjendur
hinna andkirkjusinnuðu voru öflugastir snemma á sjöunda áratugi 19.
aldar. Byltingarstjórn
Mosquera gerði lönd kirkjunnar upptæk árið 1861 og stjórnarskráin
frá 1863 kvað á um trúfrelsi og þar með var bundinn endir á náið
samband ríkis og kirkju í landinu.
Endurkoma
íhaldsmanna 1881930. Stjórn
Rafael Núnez (1880-95) og íhaldsstjórnirnar, sem á eftir komu, snéru
þessum ákvörðunum við. Eftir
átökin á níunda áratugi 19. aldar fékk stjórn Núnez nýja stjórnarskrá
samþykkta 1886 til að endurvekja sambandið við Vatikanið og koma á
ýmsum umbótum innanlands, s.s. í iðnaði.
Átökunum milli frjálslyndra og íhaldsmanna var langt frá því
lokið og náði hámarki í Þúsund daga stríðinu (1899-1903).
Fjöldi fallinna í þessum átökum er áætlaður milli 60 og
130 þúsund.
Í
kjölfar borgarastyrjaldarinnar missti Kólumbía Panama.
Þingið reitaði tilboði BNA um gröft skurðar í gegnum
Panamaeiðið og það var nóg til þess, að Panamabúar gerðu
uppreisn gegn stjórninni í Bogotá árið 1903.
Þeir komust að samkomulagi við Bandaríkjamenn um gröft skurðarins
og yfirráð þeirra á 16 km breiðu svæði meðfram honum gegn árlegum
greiðslum. Samskipti BNA
og Kólumbíu voru stirð árum saman vegna þessa máls, þrátt fyrir
að BNA greiddu Kólumbíumönnum US$ 25 milljónir í skaðabætur.
Þróun
innanríkismála tók fjörkipp eftir 1905 og útflutningur kaffis tífaldaðist
á árunum 1909-28. Í
upphafi 20. aldar réðu Kólumbíumenn u.þ.b. 3% heimsmarkaðarins
fyrir kaffi. Árið 1923
var þetta hlutfall orðið 10% og síðla á þriðja áratugnum far
kaffiútflutningurinn orðinn nærri 20% af vergri þjóðarframleiðslu.
Kólumbía
eftir 1930. Ýmsir örðugleikar
fylgdu auknu mikilvægi útflutningsins. Síðla á þriðja áratugunum var kaffi 69% útflutningsins,
eldsneyti 17% og bananar 6%. Þessar
vörur hröpuðu í verði í kreppunni eftir 1930.
Þessa gætti strax í stjórnmálum landsins, því að íhaldsmenn
töpuðu í forsetakosningunum 1930 og frambjóðandi frjálslyndra,
Enrique Olava Herrera, varð forseti til árisins 1934.
Tímabil
frjálslyndra 19346. Frjálslyndir
komust til valda vegna almennrar óánægju og andstöðu gegn íhaldmönnum,
sem beittu hernum gegn verkamönnum á bananaekrunum vegna óeiningar í
flokknum sjálfum. Olava
beitti völdum sínum á svipaðan hátt og fyrirrennarar hans en
eftirmaður hans, Alfonso Lópes Pumarejo (1934-38) kom á ýmsum umbótum.
Hinar mikilvægustu voru kvaðir, sem voru lagðar á
landeigendur til að nýta landareignir sínar á arðbæran hátt, ella
mættu þeir ekki krefjast endurgjalds frá leiguliðunum (1936).
Þeir höfðu vannýtt gríðarmikið land með beit einni saman
og sölsað það undir sig frá indíánum.
Á kaffiræktarsvæðinu í Cundinamarca, vestan Bogotá, fengu
þúsundir fjölskyldna afsöl vegna búsetu.
Síðari ríkisstjórnir fóru varlegar ís sakirnar en árið
1961 var þunginn bak kröfunum orðinn slíkur, að þingið varð að
samþykkja lög um umbætur í landbúnaði.
Um miðjan sjöunda áratuginn hafði landbúnaðarráðuneytið
gefið út 135 þúsund afsöl til smábænda.
Hröð
iðnþróun hófst á fjórða áratugnum. Medellín varð aðalframleiðandi textílvara og annars
vefnaðar. Skortur á
innfluttum vörum í kreppunni var megindrifkrafturinn í aukinni iðnvæðingu.
Ógnaröldin,
einræði og lýðræði á ný. Lýðræðið
hélt áfram út fjórða áratuginn og alla síðari heimsstyrjöldina.
Alfonso López Pumarejo var endurkjörinn árið 1942 en stríðsástandið
í heiminum var óhagstætt félagslegum umbótum.
Í kosningunum 1946 börðust tveir frjálslyndir frambjóðendur
(Gabriel Turbay og Jorge Eliécer Gaitán) um völdin og klufu frjálslynda
flokkinn. Íhaldsmaðurinn Mariano Ospina Pérez var kjörinn.
Íhaldsmenn höfðu orðið að láta sér Lynda að vera í stjórnarandstöðu
síðan 1930 og orðið fyrir heiftarlegum árásum frjálslyndra á tímabilinu.
Eftir þennan sigur gripu þeir til grófra hefndaraðgerða gegn
frjálslyndum. Þetta tímabil hefur verið kallað „ógnaröldin”.
Hinn 9. apríl 1948 var Gaitán, leiðtogi vinstri arms frjálslyndra,
myrtur um hábjartan dag í miðborg Bogotá.
Óeirðirnar (bogotazo), sem þessi atburður leiddi af sér,
ollu gífurlegu tjóni (US$ 570 milljónir).
Ógnaröldin
hófst sem mögnuð, pólitísk átök milli fjrálslyndra og íhaldsmanna
og var aðeins að litlu leyti átök milli stétta, þannig að
erlendrar hugmyndafræði eða annarra erlendra áhrifa gætti ekki.
Talið er að u.þ.b. 200 þúsund manns hafi týnt lífi í átökunum
á þessu tímabili (1946-64). Það,
sem mest vekur athygli, er grimmileg meðferð fórnarlambanna, sem
hefur verið ærið rannsóknarefni Kólumbíumanna síðan.
Ógnaröldin magnaðist í stjórnartíð Laureano Gómez
(1950-53), sem reyndi að koma á fót fasistaríki.
Öfgar hans urðu honum að falli í hallarbyltingu hersins,
hinni fyrstu á 20. öldinni. Gustavo
Rojas Pinilla, hershöfðingi, tók við forsetaembættinu 1953 og hóf
aðgerðir með aðstoð dóttur sinnar, María Eugenia Rojas Pinilla,
til að enda ógnaröldina og koma efnahagslífinu í gang á ný.
Rojas var leiðtogi fólksins og studdi kröfur almennings um siðbót
meðal yfirstéttanna. Stuðningur
við Rojas minnkaði verulega, þegar hann virtist ekki geta staðið við
loforð sín og var tregur til að afsala sér völdum í kjölfar verðhruns
á kaffi árið 1957. Herforingjaklíka
stuggaði honum úr stóli sama ár.
Alberto
Lleras Camargo, fulltrúi frjálslyndra, og Laureano Gómez, leiðtogi
íhaldsmanna, komust að samkomulagi um þjóðstjórn beggja flokka og
kynntu það í Sitges 1957. Þetta
einstæða samkomulag gerði ráð fyrir, að fulltrúar beggja flokka
sinntu forsetaembættinu til skiptis, skiptu jafnt með sér ráðherraembættum
og öðrum opinberum stöðum og jafnmörgum fulltrúum á öllum sviðum
framkvæmda- og löggjafarvalds. Samkomulagið
var gert til 16 ára, sem samsvaraði fjórum kjörtímabilum forseta.
Samkomulagið kvað ekki á um, hvernig stjórnarhættir skyldu
viðhafðir.
Fyrirhugað
var, að íhaldamenn fengju fyrsta forsetann 1958.
Þegar íhaldsmenn gátu ekki komið sér saman um frambjóðandann,
valdi þjóðstjórnin Lleras, sem hafði verið forseti í 12 mánuði
á árunum 1945-46. Á
valdatíma hans var komið á verulegum umbótum í landbúnaði, þróun
og skipulagning efnahagsmála hófst og Kólumbía varð skólabókardæmi
í Framfarabandalaginu, sem var tilraun BNA til að styðja
efnahagslegar umbætur og framfarir í Latnesku-Ameríku.
Lágt kaffiverð olli miklum efnahagsþrenginum, atvinnuleysi og
bandalagsstyrkurinn mætti aðeins að litlu leyri innflutningsþörfinni.
Þessi styrkur gerði Kólumbíu æ háðari BNA og var þyrnir
í augum margra landsmanna. Árið
1962 stóðu efnahagsmálin í stað.
Hið
alvarlega ástand efnahagsmála og ólga í þjóðfélaginu komu í ljós,
þegar aðeins helmingur kjósenda nýtti atkvæðisrétt sinn í
forsetakosningunum 1962, þegar íhaldsmaðurinn Guillermo León
Valencia var kjörinn. Á
fyrsta ári hans í embætti lækkaði gengi gjaldmiðilsins (peso),
laun verkamanna í verkalýðsfélögum hækkuðu um 40% og mesta verðbólgubál
síðan 1905 kviknaði. Gripið
var til örþrifaráða næstu þrjú árin, þannig að atvinnuleysi fór
yfir 10% í helztu borgum landsins og æ fleiri landsmenn gerðust andsnúnir
þjóðstjórninni. Færri
en 40% atkvæðabærra manna neytti atkvæðisréttar sins í
kosningunum 1964.
Skæruliðahópar
marxista komu fyrst í dagsljósið í forsetatíð Valencia.
Hinn fyrsti þeirra var Þjóðfrelsisherinn (ELN), stofnaður
1964 af stúdentum, sem höfðu stundað nám á Kúbu.
Hann fylgdi herfræðikenningum Che Guevara.
Skæruliðasamtökin Byltingarher Kólumbíu (FARC), sem fæddust
tveimur árum síðar, voru meira á línu Sovétkommúnismans.
Þessi samtök áttu sér rætur í andspyrnunefndunum, sem voru
stofnaðar í ógnaröldinni.
Carlos
Lleras Restrepo var þriðji forseti þjóðstjórnarinnar (1966-70).
Hann kom efnahagnum á réttan kjöl, bætti úr skipulagi þeirra
og kom á umbótum, sem gerðu kleift að enda samstarfið í þjóðstjórninni
á eðlilegan hátt. Stjórnarskráin
frá 1968 kvað á um almennar kosningar árið 1974 en forsetinn átti
engu að síður að sjá svo um, að næststærsti flokkurinn eftir
þær fengi sæti í ríkisstjórninni og deila öðrum opinberum embættum.
Í
forsetatíð Lleras færðu nokkrar hálfsjálfstæðar stofnanir út kvíarnar
og blönduðu sér í samkeppni við einkageirann.
Höfuðstóll og sjóðir Iðnþróunarstofnunarinnar jukust frá
1967 (6,6 milljónir peso) til 1969 (77 milljónir peso).
Efnahagsbatinn náði hámarki í lok kjörtímabils Lleras, þegar
verg þjóðarframleiðsla jókst um 7%.
Þessi árangur var að hluta háu kaffiverði að þakka en
stefna stjórnvalda átt verulegan þátt í honum.
Árið
1970 náði Misael Pastrana Borrero, frambjóðandi íhaldsmanna,
naumlega kjöri með stuðningi þjóðstjórnarinnar gegn fyrrum einræðisherra,
Gustavo Rojas Pinilla, vegna þess, hve fáir borgarbúar greiddu
Borrero atkvæði. Þá bjó
u.þ.b. helmingur þjóðarinnar í þéttbýli.
Sveitafólkið, sem varð sífellt fjölmennara í borgunum, bæði
miðstéttar- og verkafólk, fann ekki samhljóm með hinum hefðbundnu
flokkum. Þeir lifðu þessa
eldraun af og komust ekki aftur í svipaðar hremmingar.
Óánægja
með þessar kosningar olli fæðingu enn einna skæruliðasamtaka, 19.
apríl hreyfingarinnar (M-19). Hún
var nefnd eftir deginum, sem sigrinum var stolið frá Pinilla, og náði
athygli þjóðarinnar, þegar hún stal sverði Simón Borívar. Liðsmenn hennar urðu kunnir fyrir fífldjarfar aðgerðir,
s.s. rán og morð verkalýðsleiðtoga 1976, jarðgangagerð að og rán
úr vopnabúri í Bogotá 1979 og rán gesta úr hanastélsboði í
sendiráði Dóminíska lýðveldisins í Bogotá 1980. |
